Pas kapitullimit të Jugosllavisë (prill 1941), Italia fashiste, bazuar në një plan të studiuar bashkë me aleatët e saj Gjermaninë dhe Bullgarinë, zgjeroi territorin e Mbretërisë Shqiptare duke futur nën juridiksionin e Tiranës zyrtare një pjesë të trojeve shqiptare të Kosovës, Maqedonisë dhe Malit të Zi. Për këtë qëllim, me Dekret Mëkëmbësor nr. 333, datë 3 dhjetor 1941, në Qeverinë e Tiranës u krijue Ministria e Tokave të Liruara, e cila veproi deri në shkurt 1943, për t’u lënë vendin më pas institucioneve të tjera shtetërore.
Një ndër problemet që u ndoq me përparësi gjatë kësaj periudhe ishte edhe evidentimi i toponimeve sllave në Tokat e Liruara dhe zëvendësimi i tyre me toponime në gjuhën shqipe. Toponimet sllave në këto krahina shqiptare ishin vendosur dekada dhe shekuj më parë nga pushtuesit serb, malazez dhe bullgar. Për realizimin e kësaj detyre u angazhuan zyrtarisht personalitete të shquara të fushës përkatëse si At Zef Valentini, profesorët Ahmet Gashi, Ndue Paluca, Filip Fishta etj., duke bashkëpunuar ngushtë me funksionarët e Ministrisë së Tokave të Liruara.
Një pjesë e detyrimeve në këtë rrafsh u realizuan nga Instituti Mbretëror i Studimeve Shqiptare, i cili vepronte nën drejtimin e Kryeministrisë dhe përbëhej nga studiues shqiptarë dhe italianë të gjuhës, të letërsisë, të historisë dhe të artit shqiptar.
Në AQSh, Fondi 161/12 (Mëkëmbësia e Përgjithshme), Viti 1942, gjenden dokumente arkivore mbi problemet e konstatuara nga autoritetet shtetërore të asaj kohe të toponomastikës në Kosovë, si dhe lista e toponimeve të territoreve shqiptare të Kosovës, Rrafshit të Dukagjinit, Strugës, Prespës, Tetovës etj., të përgatitura nga Instituti i Studimeve Shqiptare.
Në vijim të këtij dossieri, do të japim për lexuesin e gazetës “Mapo” një pjesë të këtyre dokumenteve.
2.Ministria e Jashtme kërkon emra shqip për Tokat e Liruara
Më 8 qershor 1942, Kabineti Civil i Mëkëmbësisë së Përgjithshme, për t’iu përgjigjur kërkesës së Ministrisë Mbretërore të Punëve të Jashtme do t’i dërgonte zyrtarisht Ministrisë së Tokave të Liruara një listë me emra tokash të krahinave të reja, me lutjen që të kenë mirësinë me i njoftue, porsa të jetë e mundur, emrat përkatës shqiptarë që janë në përdorim ose do t’u vendoseshin.
Në përgjigje të kësaj kërkese, me shkresën nr. 1453/I, datë 11 gusht 1942 – XX, Ministria e Tokave të Liruara, do t’i njoftonte Mëkëmbësisë së Përgjithshme emrat përkatës shqiptar të katër vendeve që kërkoheshin me ngutësi, në stacionet e udhës së hekurt.
a) Mbi vijën Ohër – Strugë – Shkup: emri sllav Arbinova – emri shqiptar Arbënija; emri sllav Oslomeni – emri shqiptar Rrëpinore; emri sllav Berikova – emri shqiptar Berrina.
b) Mbi vijën Shkup – Mitrovicë: emri sllav Urosevac – emri shqiptar Ferizaj.
Në këtë komunikim shkresor sqarohej se qyteti i Urosevacit përpara 80 vjetësh nuk kishte ekzistuar. Në vendin e tij gjindej një han me emrin Hani i Ferizit, prej ku vjen dhe emri thjesh shqiptar Ferizaj.
3.Lista e toponimeve në territorin shqiptar me shqipërimet e propozuara
Në vijim të komunikimeve zyrtare, Ministria e Tokave të Liruara dërgonte listën e toponimeve sllave dhe propozimet për emërtimet në gjuhën shqipe, që po e japim më poshtë. Ndër të tjera, konstatohet përdorimi i emrave të patriotëve shqiptar si Abdyl Frashëri, Bajram Curri për shqipërimet e toponimeve sllave. Shqipërimet e sigurta në dokumentin arkivor janë të nënvizuara. Në një numër të vogël toponimesh nuk jepet versioni shqip, gjë që ne e kemi pasqyruar me pikëpyetje.
Dibra dhe Struga
Podmolje – Rranxa, Meševiste – Meshevistja, Novoselo – Fshati i Ri, Drugovo – Drugova, Srbica – Koshëza, Veleste – Naltësija, Labuniste – Labi, Jablanica – Jablanica, Kodzadzik – Koxhaxhiku, Lazaropolje – Kastrioti, Galičnik – Galiçniku, Žirovmica – Zhirovmica, Rostuša – Rostusha, Volkovija – Valkalija, Mavrovo – Mavraj, Niciforovo – Niqifori.
Prespa
Laskovec – Laskaj, Otesevo – Babaj, Perovo – Pepaj, Carev Dvor – Pallati, Podmocane – Moçala, Krani – Krani, Nakolec – Nekolaj, Ljubojna – Miqesija, Lajmos (Lemos) – Qafa, Pisoderion – Pisha, Vatokhorion – Ferra, Katokhori – Fshati i Poshtën, Moskhokhori – Mosku.
Tetova
Zeljino – Blerimi, Strimnica – Shpati, Miletino – Miraj, Neproshteno – Neproshteni, Dzepciste – ?, Brodec – Kodra, Selce – Selcja, Brvenica – Brevenica, Tumeviste – Tumça, Volkovija – Valkalija, Srbinovo – Donika, Trnovo – Ferra, Simnica – Simna e Vogël.
Kosova Qendrore
Stari Kaçanik – Kaçaniku i Vjetër, Grlica – Qafza, Varos – Varoshi, Jazince – Jazhincja, Sevce – Sevcja, Urosevac – Ferizaj, Nerodimlje – Shtërporja, Staro Selo – Fshati i Vjetër, Belogradec – Bardheci, Pozarane – Flakadani, Gnjilane – Gjilani, Podgradje – Rranxa, Babus – Babushi, Stimlje – Stimla, Lipljan – Lipjani, ose Ulpijana, Laplje Selo – Lapi, Gracanica – Gjyteza, Dobrevo – Miraj, Belacevac – Bardhaj, Caglovica – Cagla, Milosevo – Bajram Curri, ose Milo Shini, Lebanje – Majta, Slovinje – Arëni, Obilic – Abdyl Frashëri, Kosovopolje – Fusha e Kosovës, Dobri Dub – Lisi, Priluzje – Prelushi.
Metohija dhe zona e Prizrenit
Dečani – Deçani, Crmnjan – Cermniani, Gorazdevac – Malsija, Ratkovac – Luftari, Orahovac – Orahova, Zrze – Zerze, Rogovo – Rugova, Suva Reka – Lumi, Movljane – Movlana, Bijelo Polje – Fusha e Bardhë, Dobrusa – Mireza, Djurakovac – Gjergjaj, Vrelo – Vrela, Belica – Bardhëza, Rozaj – Rozhaj, Ribarice – Peshkatari, Pridvorica – Kepallati, Srbica – Kosëza, Obrinjë – Avaraj.
Pellgu i Plavës
Kruševo – Dardha, Martinovici – Martinaj, Vojno Selo – Ushtrija, Novsici – Djelmnija, Rzanica – Rzhanica, Velika – Plaka.
Zona e Ulqinit
Vladimir – Vladimiri, Pelinkovici – Pelinku.
Lumenj dhe male
Šar Planina – Bjeshka e Sharit, Stogova Planina – Bjeshka e Stogovës, Milanovac Planina – Bjeshka e Milanit, Crna Gora – Mali i Zi, Ljuboten – Lubotini, Nerodimka – Shkretija, Lepenac – Bukurija, Bistrica – Bistrica, Pecska Bistrica – Bistrica e Pejës.
Rajonet
Krajina – Kraja, Metohija – Metohija, Podgor – Rranxa, Podrima – Bregdrini, Kosovo Polje – Fusha e Kosovës, Prekoruplje – Prekorupi, Gornja Morava – Morava e Malit, Donji Polog – Fusha e Poshtme, Gornji Polog – Fusha e Epër, Mavrovo Poljet – Fusha e Mavrajvet, Gornja Debrca – Malsija e Dibrës.
Stacionet Hekurudhore
Ohër – Strug
Skoplje – Shkupi, Ohrid – Ohri, Podmolje – Rranxa, Struga – Struga, Vraniste – Vranaj, Tasmuroniste – ?, Trebeniste – Trebenishti, Meseiste – Mesevishta, Botun – Botuni, Novo Selo Ohridsko – Fshati i Ri i Ohrit, Izdeglava – ?, Arbinovo – Arbëni, Slivovo – ?, Presek – Preseku, Klenovac – Klena, Malkovac – Malku, Izvor Ohridski – Gurra e Ohrit, Podvis Ohridski – Rranxa e Ohrit, Kicevo – Kërçova, Sveti Nikola – Shen Kolli, Oslomeni – Besa, Srbica – Kosëza, Tujno – Tujna, Dolenaka Rampa – Rampa e Lugut, Berikovo – Ganija, Bukojcani – Ashta, Bukovik Ohridski – Bukoviki i Ohrit, Zrkjlje – Zerqa, Donovica – Dona, Tajmiste – Tajmishta, Stretkovo – Mesi, Zimnica – Dimni, Zvezda – Hylli, Kunovo – Kunova, Gostivar – Gostivari, Vranovci – Vranti, Badovine – Badovina, Palaciste – Palçi, Tetovo – Tetova, Saracilce – Saraçi, Glumcin – Glumçini, Novo Selo Tetovsko – Fshati i Ri i Tetovës, Laskarci – Laskaj, Semeniste – Faraj, Glumovo – Gluma, Ðeneral Hanri – ?, Gornje Skoplje – Malsija e Shkupit, Zipce – Gardhi.
Linja Shkup – Mitrovicë
Skoplje – Shkupi, Gornje Skoplje – Malësia e Shkupit, Ðeneral Hanri – ?, Ðeneral Jankovic – ?, Kacanik – Kaçaniku, Grlica – Qafëza, Urosevac – Ferizaj, Babljak – Bablaku, Lipljan – Lipjani ose Ulpijana, Kosovo Polje – Fusha e Kosovës, Obilic – Abdyl Frashëri, Priluzje – Prelushi, Samodreza – Besabesa, Vucitrn – Vuçiterna, Kosovska Mitrovica – Mitrovica.
Linja Pejë – Fushë Kosovë
Peç – Peja, Hvosno – ?, Budisavic – Budi, Metohija – Metohija, Pograde – Rranxa, Dobro Voda – Ujmiri, Cerovik – Bajram Curri, Banjic – Bâja, Drenica – Dreni, Dobrosevci – Augusta, Belacevac – Bardhaj, Kosovo Polje – Fusha e Kosovës.
Linja Fushë Kosovë – Prishtinë – Podujevë – Kurshumli
Kosovo Polje – Fusha e Kosovës, Pristina – Prishtina, Devet Jugovica – Nanda, Vrani Do – Vrana, Put – Rruga, Podujevo – ?, Kursumlija – Kurshumlija.
Linja Rasha – Novipazari – Rozhaj – Kolashin
Raska – Rasha, Pilareta – Pilareta, Novipazar – Novipazari ose Pazar i Ri, Bajevica – ?, Zunjevci – Zhunji, Ribarice – Peshkatari, Botrage – Botraga, Spiljane – Shpellani, Kolapare – Kolapara, Rozaj – Rozhaj, Zupanica – Zhupanza, Turjak – Turri, Trpeza – Treveza, Gidocelje – ?, Bjoce – ?, Ravna Reka – Reka, Mojkovac – ?, Kolasin – Kolashini.
4.Valentini, Gashi, Paluca e Fishta hartuesit e listës me toponime
Lista e toponimeve të mësipërme iu përcoll Ministrisë së Tokave të Liruara, në Tiranë, nga Kabineti i Përgjithshëm i Mëkëmbësisë së Përgjithshme, më 14 korrik 1942. Në shkresë sqarohej se kjo listë ishte hartuar nga At Zef Valentini i Institutit të Studimeve Shqiptare, dhe se ishin në pritje “që të njofin emërtimet shqiptare të paralajmërueme për krahinat e tjera”.
Ministria e Tokave të Liruara, në përgjigje të shkresës nr. 2/19705, datë 14 korrik 1942 – XX, më 14 gusht 1942, do t’i drejtohej Mëkëmbësisë së Përgjithshme dhe për dijeni Kryesisë së Këshillit të Ministrave, duke informuar se “kjo Ministri e ka shqyrtue listën e toponimeve sllave ndër Viset e Lirueme me atë përkatëse shqiptare të hartuem nga i Nderti At Zef Valentini”.
Në vijim të kësaj shkrese, Ministria e Tokave të Liruara do theksonte se mbasi kishin të bënin me një problem delikat e që padyshim mvesh një rëndësi kombëtare tepër të madhe, e kishin ndjerë të nevojshme “me i ngarkue me studimin e çështjes persona të rrahun në lâmë gjeografike dhe historike, si të Shqipnis së vjetër e të re e përgjithësisht të vendeve ballkanike, dhe që i njohin thellësisht veç e veç vendet në Viset e Reja; këtë me qëllim qi t’jemi në gjendje me i përcaktue me përpikni sa mâ të madhe emërtimet përkatëse shqiptare atyne sllavë të tanishme në lidhje me emnin, që vendet në fjalë kishin pasun ç’më kohë përpara se t’iu viheshin emërtimet sllave ose greke, qoftë për t’i zâvendësue këta me emna të vjetra historike si dhe për t’iu dhânë të tjerëve, që nuk mund të nxirren nga historija, emërtime të reja të trimave e dëshmorve kombëtar shqiptar, si dhe të personaliteteve politike e letrare të shquem”.
Këtij studimi i kishin ra mbrapa me shumë zell profesorët e shquar Ahmet Gashi, Ndue Paluca e Filip Fishta, me bashkëpunimin e funksionarëve të Ministrisë së Tokave të Liruara. Në bazë të punimit të këtyre autoriteteve të shkencës, ishte përpilue lista e toponimeve shqiptare përkatëse, veçse ky punim nuk do mund të quhej i përfunduar, meqënëse çështja, konsiderohej me shumë rëndësi dhe kishte nevojë për shqyrtime të mëtejshme.
5.Mëkëmbësia e Përgjithshme: Toponomastika shqiptare të rregullohet sa mâ parë
Në vijim të komunikimit, më 5 shtator 1942, Kabineti Civil i Mëkëmbësisë së Përgjithshme kërkonte nga Ministria e Tokave të Lirueme të informohej për mendimin definitiv të Qeverisë shqiptare në lidhje me emërtimet shqiptare të tokave që tash së fundi i ishin aneksue Mbretërisë Shqiptare.
Duke mos qenë shumë e kënaqur me ritmin e punës për problemet e toponomastikës, Mëkëmbësia e Përgjithshme, nëpërmjet Kabinetit Diplomatik do të njoftonte Ministrinë e Tokave të Lirueme se përmbajtja e shkresës t’asaj Ministrie nr. 1453/5, datë 14 gushtit 1942, iu njoftue Ministrisë së Punve të Jashtme “e cila e kishte bâ me dijë se âsht e nevojshme që çështjet të cilat i përkasin toponomastikës shqiptare të rregullohen sa mâ parë, edhe për arsye se qëndrimi i mbiemnimeve në gjuhën serbo – kroate mâ se një vit mbas aneksimit të tokave Shqipnisë mund t’interpretohet si nji shenjë pasigurie e gjendjes n’ato krahina”.
Në fakt, mbi këtë çështje ishte referue se “Qeveria bullgare tash sa kohë âsht kujdesue me zâvendësue mbiemnimet në gjuhës serbo – kroate të tokave t’administrueme prej saj me mbiemnimet koresponduese në gjuhën bullgare”.
Për rrjedhojë, Mëkëmbësia e Përgjithshme i tërhiqte vërejtjen Ministrisë së Tokave të Liruara, mbi sa u tha më sipër, dhe lutej që të kishin mirësinë me e vu në dijeni, sa më parë që të ishte e mundur, vendimet që do të merreshin rreth çështjes në fjalë.
Ndërkohë, Ministrisë Mbretërore të Punëve të Jashtme, në Tiranë, nga ana e botuesve të hartave gjeografike dhe të botimeve të ndryshme mbi Shqipërinë dhe mbi rregullimin e ri tokësor të Ballkanit, i kishte ardhë kërkesa mbi emërtimin në gjuhën shqipe të disa vendeve të tokave të bashkuara në vitin e kaluar, duke theksuar vetë botuesit “se për arsyena të kjarta, âsht nevoja me zâvendësue toponomastikën e tashme në gjuhë serbo – kroate”.
Në lidhje me këtë kërkesë të botuesve, Kabineti Diplomatik, në Mëkëmbësinë e Përgjithshme, i kërkonte Ministrisë së Tokave të Liruara që “në pritje me dijtë sa ka në mend ajo Ministri Mbretnore me bâ rreth çështjes së përgjithshme të toponomastikës shqiptare, lutemi të keni mirësin me na tregue me shpejtësin mâ të madhe së pakut emërtimet në gjuhën shqipe për toponomastikat e tregueme në listën e bashkangjitun”, të cilat ishin shënuar nga Ministria Mbretërore e Punëve të Jashtëme si më urgjente:
Debar, Suva Reka, Gnjilane, Obilić, Galičnik, Mavrovo, Carev Dvor, Zeljioni, Saracilce, Grlica, Babljak, Lipljan, Rožaj, Podrima, Krajina, Kosovopolje, Gornje Polog, Donji Polog, Morava, Binacka Morava, Vasojevići, Monte Komovi, Monti Kruščica, Rogozna Planina, Čičavica Planina, Mokra Gora, Goljak Planina, Crnoljeva Planina, Suha Gora, Desat Planina, Jablanica Planina, Galičiča, Ilinske Planina, Ribariće, Zlokućane, Orahovac, Dobrova, Sitnica (lumë), Lepenac (lumë).
Sigurisht që, krahas rregullimeve në fushën e toponomastikës në Tokat e Liruara, autoritetet shtetërore të Tiranës do të merreshin edhe me toponimet brenda territorit të Shqipërisë së 1913-ës, në disa prej të cilave duket ndikimi i autoriteteve pushtuese italiane.
