Mënyrat që përdoren për të shfaqur një ndjenjë dashurie ndryshojnë nga njëri popull te tjetri, nga njëri vend te tjetri sipas epokës apo konteksteve kulturore, sipas vijimit të zhvillimit ekonomik, sipas pëlqimit të vlerave ndikuese nga modele të ardhura nga të tjerë, nga ata që jetojnë jashtë e kthehen me një bagazh të importuar, nga influenca e medias, pa përjashtuar tendenca përkthimi të letërsisë botërore më të zgjedhur.
Gjatë regjimit të Enver Hoxhës, shqiptarët që synonin të arrinin në një frymëmarrje lirie, si mjet të “maskuar” dhe “naiv” për të shprehur idetë e tyre, përdornin ironinë. Në këtë mënyrë nuk përfundonin të bënin tetë vite burg për një fjalë të pavolitshme kundër tij apo për tekstin e “lirë” të një poezie që mund të përmbante një varg të paaprovuar nga çensura.
Ironia sipas mendimit tim, në ato kohë, ishte një shigjetë e ndezur që shuhej pa arritur objektivin, një shpatë me dy presa që vajtonte impotencën e saj dhe gjakonte hidhërimin e një dorëzimi të vetëdijshëm e të paevitueshëm, duke u strehuar në shpresa utopike me shikim të drejtuar nga perëndimi. Megjithatë, do të vazhdonte të mbetej një mjet shfrimi, edhe pse rezultati dihej mjaft mirë.
Pas pesëdhjetë vitesh të gjata represioni të çdo lloji, më në fund u shfaq në horizont liria e të shprehurit, aq e dëshiruar nga të gjithë. Në vitin 1991, me mbërritjen e demokracisë, shqiptarët ndjenë detyrimin të bënin diçka, kështu përveshën mëngët duke kërkuar bashkëpunime efikase dhe të referuara drejt një realizimi projektesh për të ardhëmen: si fillim, menduan të sillnin në vend vepra të përkthyera për t’u dhënë mundësi bashkatdhetarëve të etur për dije, të zbulonin me largpamësi e prespektiva të reja fushat e shumta të artit e të kulturës; hapën në këtë mënyrë një dritare komunikimi të madhe me botën, një rrugë të re drejt një mentaliteti të ri, pikërisht atij që i afrohej më tepër mentalitetit europian.
Në këtë silogji poezish me titull “PUHIZЁ FЁRFЁRIMASH”, spikasin menjëherë elementet që i shquajnë komponimet, të pasura me frymëzim të brendshëm dhe reflektime që i përkasin jo vetëm jetës së autores, por edhe të personave të tjerë, pa përjashtuar ndodhitë e dhjetëvjeçarëve të fundit të ngarkuara me ndryshime të mëdha kulturore e shoqërore qoftë në Shqipëri, qoftë në Kosovë, ku ajo sot jeton bashkë me familjen e saj.
Më mbrekullon dhe më prek në veçanti natyra e çiltër e vargjeve të poetes Migena Arllati, nga ku shkëput me dinamizëm e shumëllojshmëri simbologjish, thelbin esencial të një ekzistence që transformohet e rrjedhshme në një lirikë të ëmbël e të fuqishme dashurie prej 360 gradësh. Në botën e saj të brendshme lulëzojnë të harlisura, koncepte dhe argumente të lidhura me vende, hapsira dhe kohë të ndryshme. I takon një frymëmarrje të gjerë dashurie sekreti i origjinës që ushqen poezitë e saj e të le përshtypjen se ndërton pa lodhje varietete strukturash për tekste poetike. Me vetëdije të plotë nuk zgjedh regjistrin e vjetër stilistik, atë të regjimit të kaluar, që u imponohej shkollave sipas disa kritereve të ngurta, por adreson shprehjen e krijimtarisë së saj të lindur drejt një stili të sajin, të lirë, të atij stili që ia përfaqëson më së miri prirjet drejt së bukurës, risisë, esenciales.
Tema e dashurisë që karakterizon poezitë e Arllatit ndahet në tre kategori, ka tre destinatarë: bota e brendshme në relacion me ndjenjat, ndjenjat në relacion me botën rrethuese, ndjenjat në relacion me hyjnoren.
Në poezinë Dëshirë e re, në mënyrë mjaft të hareshme dhe shokuese, befason vargu i parë: Dua të shfryj si era / me tallazet pafund të shpirtit.
Duke analizuar gjatë përkthimit sensin e poezive të Migenës, zbuloj tek ajo një kurajo të madhe. Nuk ka aspak frikë të përdorë fjalë të forta, kështu krijon një lëkundje vargjesh që gjatë kalimit të tyre, në kërkim hapsire, ndeshen e përplasen me një forcë të madhe ekspresive duke gdhendur e duke skalitur imazhe; i shpalos rrymës së të katër erërave të horizontit, velat e kreativitetit të saj tronditës: Dua / të përplasem, vritem, / gjakosem, nxehem.
Më pas vjen kthesa, e justifikuar nga vargje që vazhdojnë të ndryshojnë regjistër e “formë” për të hyrë në zonën e përzgjedhur, dashurinë universale:
…Dua / të shfryhem, / …të shoh ç’formë zbrazëtie marr, / të ngatërrohem pafundësisht, / të puthem me lulet e parqeve, / të krihem me telat e korentit…
Këto vargje nuk janë përkëdheli të buta tingujsh spontan të belbëzuar nga rrokje pa kriter, por janë rrokje plot kuptim të erës së shpirtit, zëra të lirë që krijojnë e i japin melodi vargut të poetes.
…Dua…/ Sa dua të jem si era!
Poezia Autoportret i jashtëm na shoqëron menjëherë në një luftë të brendshme, me intuitë pikasim intimitetin e përmbajtjes: imazhe të forta e të zymta evidentojnë vuajtje të madhe, duke i ofruar lexuesit një kuadër ndjenjash të shtypura në një atmosferë tensioni të nderur pezull mbi një vorbull kontrastesh.
Metoda me të cilën autorja ngjyros imazhet e bën të madhe këtë poezi pikërisht për dhuntitë e kapacitetit të saj në kombimin e të zezës me të bardhën; vendimi i mëshimit të dorës di t’i drejtojë këto ngjyra aty ku i duken të arsyeshme. Gjithashtu krijon sfumaturat e vuajtjes duke patur si qëllim arritjen e një ekuilibri ndërmjet ndërthurjes së fjalës me ndjenjën që i lejon pastaj të gjitha të bien përmbi qënien me agresivitet.
Gjëja më e mirë për të realizuar një poezi që të lë pa frymë, është vetëdija se asnjë ndjenjë e brendshme, e ëmbël apo “poetikisht e furishme”, duhet të përjashtohet nga ngjyrimi i vargut. E rëndësishme është të ndërtohet vargu në lidhje me atë që thuhet më parë e atë që e pason, pasi poezia lind si një konkavitet që mban, mbledh dhe filtron të gjithë ujërat e shpirtit.
Lëkura ime / më ngjan me mermerin e zi, / i ftohtё – i akullt, / i zi si sterra. / Vetëm buzët, / ato copëza pis të kuqe / më duken të pafajshme, / të dridhura / në çdo çast ngashërimi. / Flokët, sikur t’ia kisha grabitur një kali të vdekur, / ruajnë ende besnikërinë e të zotit / dhe përdhunojnë me shkulje / kokën time. / Qeshem, / dhe qeshem me fytyrën / pasqyruar si një sijameze / mbi lëkurë, / mbi atë lëkurë / prej të zeze morgu / dhe të ftohte ferri.
Kjo qënie kundërshton vdekjen e brendshme dhe i lëshohet lëvizjeve të pavullnetshme, luftëtare betejash që orientojnë gjithmonë, në mënyrë instiktive, drejt një rrugëdalje, diku, drejt një vendi që mendja kërkon mos ta njohë. Gjendja e poetes nuk është ajo e të qenurit në agoni: ato përfytyrime që i ngjajnë grahmave të agonisë së shpirtit kthehen në frymëmarrje të gjallë poetike, karakter i fortë i një fryme idiliake që largon agoninë. Mbi vështirësinë e këtij koncepti kompleks aplikohet një spiral drite, bëhet linear:
Katër gjymtyrë / kanë nisur ecjen drejt tij…
Duke iu rikthyer asaj që kam thënë në fillim është mjaft interesante të zbulohet një lloj “ironie hermetike” në poezinë: Koncept i gabuar kohe
Ndodh / që ditët të më duken vite, / ndodh / që çastet të më bëhen të palëvizshme, / ndodh / që jetën ta ndërroj me një orë.
Një poezi e shkurtër sintetike, që me pak kalime, pasi janë analizuar disa perceptime kohe, na bën të befasohemi një përfundim i tillë: Shfrenimi i Zotave Perëndi / do të lumturohej si asnjëherë!
Kemi përshtypjen se nuk mund ta dimë për çfarë do të lumturohen këta Zota – Perëndi. Na ndodh të gjithëve që gjatë vuajtjeve apo të ndonjë efekti të jashtëzakonshëm lumturie ose për arsye të tjera të pashpjegueshme që komprimojnë apo e bymojnë kohën, të perceptojmë një anomali të saj. Poetja jonë na kujton rolin e ironisë duke i përkufizuar ironikisht këta Zota – Perëndi, me një përforcues të dyfishtë. Ndoshta, këta Zota mendojnë të jenë Perëndi pasi ndihen të gjithëpushtetshëm dhe e konsiderojnë lumturinë pronë eskluzive të tyren. Ja lemë zemërimit të hyjnive këtë shfrenim, duke u lejuar atyre të lumturohen me konceptin Biblik të Kohës dhe duke i uruar kujtime të bukura. Kush e di, ndoshta një ditë bien në qetësi, me paqe në zemër dhe të mos jenë mbartës lotësh, shumë lotësh. Të njëjtit lot që lëndojnë sensibilitetin e poetes, veçanërisht kur: …s’quhen më pika / po hauze, dete e oqeane sot / … të mjafta për përmbytje / jo të një qenieje / por të një bote të tërë në paqe!
Poezia: Lot.
Zemra e çdo nëne është e mbushur gjithmonë me bekime, me ninulla, me ndjenja amnore të mëdha e të thella. Nuk hesht kurrë zëri i një nëne, nuk i heq asnjëherë sytë nga fëmija, nuk lodhet kur e dëgjon së qari e nuk ngopet me qeshjet e tij, si te poezia Ninullë e re: Tani, / ti zogth i njomё / cicёron jetёn time. / Duart e mia tё mёdha / u drodhёn / qё herёn e parё kur tё mora, / tё ngrita nё ajёr / me zemёr tё bekova, / qiellit me dy sytё / me gjithё qenien time / pёr ty i lutem, pёr mijёra bekime… Kjo nënë, kjo poeteshë, zotëron një marsh më tepër, ka shumë arësye t’i dedikojë poezi birit të saj pasi poezia është në të dhe nuk ndalet me bekime po kërkon të japë këshilla të vlefshme për çdo nënë, për çdo prind, për çdo njeri. Mos shkel mbi botën: …Kёmba e tim biri / do t’hyjё nesёr / nё njё kёpucё mё tё madhe. / Do shkelё mbi tokёn, / do ecё mbi botёn…/ Ki kujdes biri im, / sado tё kesh kёpucё tё madhe / mos shkel mbi fate njerёzish, / ki mendjen tё ecёsh butё / tё hapёrosh ndjeshёm / me hapin tёnd mbi botёn / njerёz tё mos shkelёsh!
Në poezinë Mos shkel mbi botën, poetja i kthehet sërishmi ndjenjës së madhështisë që shtyp botën, fatit të të pambrojturve që ndihen të vegjël, globit me shumë fate. Kësaj here i shërben një këmbë e vogël në rritje, ajo e të birit, duke aluduar këmbën e madhe të të fuqishmëve, të të pamëshirshmëve, të arrogantëve të kësaj toke që shkelin fate duke shkaktuar varfëri, luftëra, thatësira, padrejtësi, pa pasur asnjë lloj brejtje ndërgjegjeje. Sa shumë janë të këqijat e kësaj bote! Vetëm një poet mund të bëjë diçka përmes denoncimeve të lejuara nga liria e fjalës, nëpërmjet zgjedhjesh të vogla drejtësie.
Në jetën e përditshme komunikimi bëhet ndryshe nga mënyra e të komunikuarit në poezi. Poezia i përgjigjet një nevoje njërëzore komunikimi me të gjitha mjetet e saj të jashtëzakonshme që zotëron. Skena interpretohet nga shumë personazhe në tribunë që janë vargjet, nga drita tejet të shndritshme që janë frymëzimet dhe nga një mbretëreshe e mahnitëshme dhe krenare që është forca e poezisë.
Një shpirt që vuan e shpreh atë për ta ndarë me njeriun që i besohet, duke lypur ngushëllim, duke kërkuar përgjigje, duke shpresuar se empatia mund të bëjë mbrekulli. Në fakt, poezia Zemra pa zemër, është një mrekulli konfidence, empatie, të vuajtjes së një studenteje të cilën ajo e ndan me Migenën. Poetja e merr mbi vete këtë dhimbje dhe poezia bëhet denoncim.
…Kёrkova qoshe mё qoshe / tё gjitha zemrat e braktisura. / Ishin shumё. / Sa mё shumё mblidhja / aq mё shumё bindesha / se ishin tё gjitha femra. / Zemra tё njё njeriu pa zemёr!
Duart tona janë krijuar për të punuar, për të përkëdhelur, për t’i qenë të hapura botës, për të shtrënguar miqësi të sinqerta. Poezia Miq: Njё shtrёngim dore / zhbёn dhjetёra tradhёti. Besnikëria nuk është vetëm baza e miqësisë, por edhe e Dashurisë, e asaj dashurie të pakufishme që mbizotëron zemrën njerëzore, ajo Dashuri e madhe e pamatshme aq e vështirë të bëhet e jotja apo të jesh e saja, ta perceptosh e të ngjitesh në pafundësi vetëm me zemër. Shpesh kemi deshirën ta prekim, për ta ndjerë atë Dashuri ose ta kemi Zotin përballë e për T’i thënë: Ma jep dorën. Por shpesh mbyllemi në vogëlsinë tonë dhe mbetemi të hutuar e të pabesueshëm.
“Dashuria e Zotit për qënien njerëzore mund të quhet e pamundur. Nuk do T’i përgjigjet kurrë e barabartë në mënyrë të përshtatshme, e megjithatë Ai vazhdon të na dojë”, thotë Paulo Coelho. Nuk ndodhet aspak në vështirësi Migena, përkundrazi, me një qëndrim të butë dhe fëminor, nis një bisedë me Zotin dhe pasi vendos një lidhje të ngushtë e të privilegjuar, në një hedhje të zjarrtë, te poezia Lutje për Dashuri, i drejtohet Atij kështu:
Zot i madh i times botë, / Zot i madh i fatit tim, / këtu në pëllëmbë të dorës ta kem / të voglën, të madhen dashuri, / atë që më dha të parën frymë / e më ndez pa ndalë në gji / nga i pari der’ në t’përhershmin çast / e sërish mbetet dashuri, / po ajo dashuri që më krijoi mua / kur këtë jetë ma fale Ti.
Pra nuk kërkon pak, por kërkon shumë më tepër: …të madhin zjarr të ri / ta kem me vete / e të shkrihemi të bëhemi Nji!
Unë personalisht, jam e lumtur që përktheva poezitë e Migena Arllatit. Përkthimi është si dashuria, si lindja, një lindje e lindur nga dashuria, për dashurinë. Më pas e ndjek gëzimi. Përkthimi është mbi të gjitha një përgjegjësi e madhe pasi kërkon dekodifikimin e shpirtit të tjetrit, të dish t’i lexosh simbologjitë, të dish t’i kuptosh e t’i interpretosh imazhet e përdorura, të kesh bindjen se mund të hysh brenda shpirtit të tjetrit duke krijuar konfidencë me shpirtin e tij krijues, me zjarrin e frymëzimit të tij…
Në këtë mënyrë u gjinda brenda këtij shpirti të madh… duke zbuluar shumë afërsi.
Valbona Jakova
Ghedi, Itali, tetor 2019
