Nga pikëpamja historike, Partia “Lëvizja e Legalitetit” e ka zanafillen që nga “Triumfi i Legalitetit”, më 24 dhjetor 1924, kur u rikthye legjimiteti i zgjedhjeve të dhjetorit 1923 të fituara nga Ahmet Zogu. Praktikisht, Legaliteti është një parti me një histori 95 vjeçare. Përmes Mbretërisë Shqiptare, nën drejtimin e Mbret Zog I, gjatë viteve 1928-1939 i ka dhënë shqiptarëve qeverisjen më të mirë në historinë e shtetit shqiptar. Legaliteti ka kontributin e vet të padiskutueshëm edhe në luftën kundër pushtuesëve fashistë e nazistë, në të cilën ka dëshmorët dhe heronjtë e saj. Ajo ka kundërshtuar me të gjitha mënyrat ardhjen e kumunistëve në pushtet dhe i ka rezistuar me stoicizëm për 45 vjet diktaturës më të egër në Europën komuniste. Legaliteti ka kontribuar maksimalisht në proceset demokratike në Shqipëri pas vitit 1990 dhe ka dhënë modelin më të mirë të përfaqësimit në Parlament e në këshillat vendore, si dhe në qeverisjen qëndrore e vendore, për përkushtim, aftësi, ndershmëri, qëndrushmëri politike dhe të suksesshëm.
Në kontekstin e Luftës së II Botërore dhe pushtimit të Shqipërisë nga okupatori nazi-fashist, legalistët, përveçse kanë kontribuar drejtpërdrejt në luftë, janë përpjekur me të gjitha mënyrat për bashkimin e gjithë faktorëve politiko-ushtarakë në luftë të përbashkët kundër pushtuesit. Përfaqësuesi i zogistëve Abaz Kupi, në Konferencën e Pezës më 16 shtator 1942, pat deklaruar përpara delegatëve se: “jam bashkuar me ju, me punue për të mirën e Shqipërisë e me luftue çdo okupator, por në rast se do të formohen partira, unë jam mprojtësi i Legalitetit qysh para 7 Prillit 39, jam me Mbretin Zog”.
Gjithashtu, Abaz Kupi ka rol parësor edhe për thirrjen, organizimin dhe mbarëvajtjen e Konferencës së Mukjes, mbajtur më 1-2 gusht 1943, ku u vendos dhe u shpall bashkimi për shpëtimin e Shqipërisë. Udhëheqja komuniste e pranoi Marrëveshjen e Mukjes deri kur të deleguarit e Partisë Komuniste Jugosllave, Miladin Popoviçi e Dushan Mugosha, u njohën me përmbajtjen e saj dhe urdhëruan Enver Hoxhën që ta prishte atë. Për këtë qëllim, pas një muaji, më 4 shtator 1943, u mblodh Konferenca e Labinotit, në të cilën jo vetëm u prish zyrtarisht Marrëveshja e Mukjes, por edhe iu shpall luftë të armatosur Ballit Kombëtar, si dhe çdo rryme apo tendence tjetër politike, thënë ndryshe, u fillua përgatitja e kushteve për një përplasje mes palëve, deri në luftë civile.
Ndërkohë që mbretërorët vazhdonin të luftonin kundër fashizmit pa bujë e pa reklamë, duke qenë të suksesshëm, komunistët, jo vetem shfrytëzonin suksesin dhe emrin e mirë të krijuar nga veprimet luftarake zogiste, por fshehurazi ushtronin një propagandë sistematike kundër tyre. Zogistët, të shqetësuar për këtë sjellje të komunistëve, nëpërmjet Abaz Kupit, lëshuan më 19 nëntor 1943, një trakt të posaçëm drejtuar Këshillit Nacional-Çlirimtar, ku i kërkonin me këmbëngulje mbajtjen e një qëndrimi të qartë për ecurinë e mëtejshme të luftës kundër okupatorit, prej të cilit nuk morën asnjë përgjigje.
Në këto rrethana, dukej sheshit se udhëheqja komuniste kishte vendosur tjetër prioritet, përgatitjen e gjithanëshme për pushtetin e nesërm. Në këto kushte, forcat mbretërore, duke parë se përpjekjet për bashkimin e gjithë faktorëve politiko-ushtarakë në luftë kundër okupatorit dështuan, për të konfirmuar legjitimitetin e tyre politik dhe për të penguar Partinë Komuniste në realizimin e qëllimit të saj për eliminimin e forcave nacionaliste thirrën më 20 nëntor 1943 në Herraj të Tiranës, një Kuvend Kombëtar për krijimin e një lëvizje politike.
Në këtë mbledhje morën pjesë delegatë të ardhur nga rrethe të ndryshme të Shqipërisë së njohur ndërkombëtarisht, si dhe nga trevat etnike shqiptare përtej kufijve politik, duke përfshirë edhe delegatë nga çetat zogiste. Ndër më të përmendurit ishin: Abaz Kupi, komandanti i rezistencës në Durrës më 7 prillit 1939 dhe protagonist kryesor i konferencave të Pezës e Mukjes; atdhetari Ndoc Çoba, pjesëmarrës në Kongresin e Lushnjës dhe në Konferencën e Pezës; patër Lekë Luli, diplomati Rauf Fico, arsimtarët Gaqo Goga e Osman Myderrizi, avokat Selim Damani, Xhemal Naipi, Mulë Delia, oficeri madhor Joho Caci, Hysen Meça, Xhemal Herri, Mark Mir Gjiri etj.
Platforma që u miratua në Kongresin themelues ishte shumë e qartë: fuqizimi i organizimit ushtarak dhe luftë pa kompromis kundër okupatorit; kthimi në pushtet i Mbretit Zog, pasi vetëm ai e gëzonte këtë të drejtë legjitime; krijimi i një Shqipërie të lirë, etnike dhe demokratike; vendosja e shtetit ligjor; sigurimi me ligj i drejtave e lirive themelore të njeriut; reforma shoqërore për përmirësimin e jetës së popullit; etj.
Të nesërmen, më 21 nëntor 1943, zogistët deklaruan formimin e partisë së tyre, Organizatën Kombëtare “Lëvizja e Legalitetit” (OKLL). Për drejtimin e OKLL u zgjodh kryesia me kryetar Ndoc Çoba, ndërsa Komandant i Përgjithshëm i Forcave të Legalitetit u zgjodh Major Abaz Kupi. U konstituan: Komiteti Qëndror, Sekretariati i Përgjithëshëm, Shtabi i Përgjithëshëm, Shërbimi Propagandistik, Rinia e Legalitetit, Shtypi, Seksioni i Ekonomatit dhe i Financës dhe Seksioni Sanitar (ky i fundit me atributet e mjekësisë gjatë kohës së luftës).
Forcat luftarake legaliste në atë kohë përbëheshin nga 5.000 deri në 10.000 luftëtarë, ndërsa në dispozicion të tyre ishin regjistruar rreth 25.000 vetë. Për më tepër, këto forca e afirmuan veten në beteja të suksesshme kundër okupatorit, ku spikat qëndresa mbrojtëse e batalionit të komanduar nga A. Kupi në Durrës më 7 Prill 1939, luftimet e Matit, Liqenit të Germanit e Zallit të Germanit, Qafë Shtamës, Gurrës, Damit, Suçit, Krujës, Vorze -Shkalla Tujanit, Prezës, etj.
OKLL u shtri në Tiranë, Shkodër, Dibër, Mat, Durrës, Kavajë, Shijak, Kosovë, Vlorë, Berat, Sarandë, Korçë, etj. Shërbimi propagandistik i saj nxori deri në fund të luftës 21 numëra të gazetës “Atdheu” me një tirazh 210.000 copë. U shtypën dhe u shpërndanë 250.000 trakte. Në 6 muaj u mbajtën 24 fjalime.
Drejtuesit e OKLL, në mbështetje të platformës së themelimit, mbajtën komunikim të vazhdueshëm duke informuar në detaje Mbretin Zog mbi situatën në Shqipëri, duke konkretizuar në këtë mënyrë ruajtjen në terren të vijimësisë politike të institucionit mbretëror. Ndërkohë, ata ndërkombëtarizuan veprimtarinë e tyre luftarake përmes letrave drejtuar Presidentit të SHBA, Franklin Delano Roosevelt dhe Kryeministrit të Britanisë së Madhe, Winston Churchill me anë të të cilave jepnin pamjen reale të zhvillimeve ushtarake e politike në Shqipëri.
Është fakt historik dhe shumë domethënës që, pranë forcave të Abaz Kupit, ishte atashuar misioni Anglez i udhëhequr nga diplomatë e ushtarakë të rangut të lartë si Bill Maclean, David Smiley dhe Julian Amery. Duhet thënë se, Britania e Madhe dhe SHBA bashkëpunuan me të gjitha formacionet e rezistencës pa marrë parasysh bindjet politike, por dënonin me ashpërsi organizatat, të cilat, nën maskën e luftës për liri, synonin përgatitjen e ndryshimeve politike në vend dhe vepronin në kundërshtim me parimet e Kartës së Atlantikut. E vërteta është se, lëvizjet nacional-çlirimtare në Ballkan filluan veprimtarinë e tyre me një program nacionalist, ku kërkohej të çlirohej vendi nga pushtuesit dhe pastaj vetë popujt të zgjidhnin regjimet e tyre demokratike, sipas parimeve të Kartes së Atlantikut. Por shumë shpejt u konstatua se këto lëvizje frymëzoheshin prej politikës sovjetike dhe përpiqeshin fort për të përgatitur terrenin për marrjen e pushtetit dhe për vendosjen e qeverive komuniste pro Moskës. Me këtë frymëzim, ato praktikisht u angazhuan gjithnjë e më shumë në luftën kundër organizatave rivale të tyre nacionaliste.
Ndërkohë, që organizatat me frymëzim kombëtar kërkuan gjithnjë një marrëveshje kombëtare për luftë kundër okupatorit, udhëheqja komuniste pikërisht kësaj marrëveshjeje i trembej. Programi qartazi kombëtar i Legalitetit dhe personalitetet e spikatura që e udhëhiqnin, i shkaktonin panik Lëvizjes Nacional-Çlirimtare të udhëhequr nga Partia Komuniste, të cilat llogarisnin të ardhmen si pushtet dhe jo si marrëveshje kombëtare. Prandaj ajo nisi luftë sa të nëndheshme, aq edhe të hapur për asgjësimin e Legalitetit. Për këtë qëllim, udhëheqja komuniste thirri Kongresin e Përmetit më 24 Maj 1944, ku vendimi kryesor i tij ishte, “…t’i ndalohet Mbretit Zog kthimi në Shqipëri dhe të mos njihet asnjë qeveri, që mund të formohej brenda ose jashtë vendit”.
Mirëpo, ky ishte një vendim absurd, partiak, i njëanshëm, e për rrjedhojë i pavlefshëm si nga pikëpamja juridike, ashtu edhe këndvështrimi politik e historik. Nga pikëpamja e të drejtës publike dhe kushtetuese, është fakt i pamohueshëm se Mbreti Zog kishte qeverisur vendin legalisht, me votim të organit përfaqësues të popullit shqiptar (Asamblenë Kushtetuese). Ky legjitimitet, u fitua jo vetëm për shkak të kontributeve të spikatura të tij, të pranuara dhe të mbështetura në nivel kombëtar, por mbi të gjitha edhe përmes mjeteve të ligjshme, në përputhje me të drejtën kushtetuese, në nje shtet demokratik, sovran e të lirë. Për më tepër, Mbreti Zog nuk abdikoi kurrë nga froni mbretëror, por për shkak të zhvillimeve që nuk vareshin nga vullneti i tij, ai pat deklaruar në Parlament se; “…nuk kam lënë mjet pa përdorur për sigurinë e Shqipërisë” dhe, me vendim të Kuvendit Kushtetues, më 9 prill 1939 u largua nga vendi për të shmangur dorëzimin e tij pa kushte.
Prandaj edhe mbretërorët, krahas rezistencës në ditët e prillit 1939, përpjekjeve për bashkimin e gjithë faktorëve në luftë kundër okupatorit dhe angazhimit të tyre drejtpërdrejtë në frontin e luftës, në të njëjtën kohë bënin sensibilizimin dhe ndërgjegjësimin e opinionit kombëtar e ndërkombëtar për kthimin e regjimit legal të mëparshëm. Në këtë pikë vlen të përmendet fakti se realizimi i të ashtuquajturit “bashkim personal” me kurorën e familjes mbretërore italiane, i cili e vendosi formalisht Shqipërinë nën regjimin e familjes mbretërore italiane, është konsideruar gjerësisht si një vendim fiktiv, i pabazuar të drejtën ndërkombëtare publike. Në kushtet kur edhe nga historiografia komuniste, ky ndryshim i formës së qeverisjes nga italianët është cilësuar si i pabazuar, rrjedhimisht pranohet fakti se nga pikëpamja juridike, në Shqipëri vazhdonte e njëjta formë qeverisjeje si përpara pushtimit fashist. Thënë kjo, Mbreti Zog nuk mund të anashkalohej në asnjë rast, nga asnjë vendimmarrje politike, e jo më t’i ndalohej kthimi në vend.
Në këto kushte, bazuar në argumentet si më lart, Legaliteti, vijoi të mbështetej në shtyllat e qëndresës kundër okupatorit dhe të kërkesës për marrëveshje kombëtare, një marrëveshje që, nëse do të ishte arritur siç e kërkonte kjo forcë politike, Shqipëria do kishte patur tjetër rrjedhë duke u orientuar për nga Perëndimi, të cilit i përkiste. Duke parë se këto dy shtylla nuk po reflektoheshin nga forcat e tjera politike, drejtuesit e lartë të Legalitetit parashikuan shkarjen e vendit në përplasje civile dhe, për këtë arsye, riformatuan mënyra të tjera qëndrese, brenda apo jashtë vendit.
*ish-deputet & kryetar i PLL
Major Abaz Kupi dhe Kolonel Bill Maclean
