Kongresi i Bërlinit ka qenë ngjarja më e rëndësishmehistorike dhe tubimi më reprezentativ në historinë e diplomacisë në shekullin 19. Në të kanë marrë pjesënga tre përfaqësues të shtatë fuqive të mëdha: tëGjermanisë, të Perandorisë së Austro–Hungarisë, tëFrancës, të Perandorisë së Anglisë, të Italisë, të Perandorisë Ruse dhe të Perandorisë Otomane. Kongresin (Asamblenë e Lartë të Kongresit) e përbëninministrat e punëve të jashtme dhe ambasadorët e shteteve të përfaqësuara në Kongres, përveçGjermanisë të cilën e përfaqësonte vet kryetari iKëshillit të Ministrave të Prusisë dhe kancelar iGjermanisë, Oto von Bismark, i cili nga Asambleja e Lartë u zgjodh kryesues i Kongresit. Delegacioni iPerandorisë Osmane, si palë që e kishte humbur luftënkundër Rusisë dhe aleatëve të saj, ishte i ranguar mëulët se delegacionet e fuqive tjera, jo përkah nominimii funksionarëve, por përkah rëndësia e votës së tij, qënuk mund ta bllokonte konsensusin e fuqive tjera nëmarrjen e vendimeve.
Kriza e Lindjes dhe Traktati i Shën Stefanit
Kongresi u thirr nga fuqitë e mëdha pas përfundimit tëKrizës Lindore, që kishte filluar me kryengritjen nëBosnje-Hercegovinë (1875), luftërat e Serbisë, Malit tëZi dhe Rumanisë, të nxitura dhe të ndihmuara ngaRusia (1876-1878) dhe vet lufta e drejtpërdrejt midis Perandorisë së Rusisë dhe Perandorisë Osmane (1877-78), e cila kishte përfunduar me humbjen e shumicës sëterritoreve të Rumelisë dhe kapitullimin e ushtrisëosmane. Armëpushimi ishte lidhur më 31 janar 1878. Pas atij armëpushimi, në lokalitetin Shën Stefan, afërStambollit, më 3 mars të atij viti, ishte bërë lidhja epaqes midis Rusisë dhe Perandorisë Osmane, e njohursi Traktati i Shën Stefanit.
Me traktatin e Shën Stefanit, përveç Bullgarisë dheMalit të Zi, nuk ishin të kënaqura shtetet (principatat)e tjera të Ballkanit: Serbia, Rumania e Greqia, por jo vetëm ato, veçse edhe fuqitë e mëdha ishin tëpakënaqura, sepse zgjërimin e Bullgarisë e shihnin sidepërtim të Rusisë në Ballkan. Prandaj ato u morënvesh të organizojnë e mbajnë një Kongres, për tëreviduar Traktatin e Shën Stefanit.
Principata e Malit Zi ishte e stërkënaqur, sepse ishtezgjëruar me territor gadi katër herë, shumicën e tyreduke marrë tokat shqiptare, por edhe një pjesë ngaHercegovina. Ato që nuk mundi t’i merrte me luftë, imori në tavolinën e bisedimeve në Traktatin e ShënStefanit, e pak më vonë edhe në Kongresin e Berlinit. Me Traktatin e Shën Stefanit Bullgaria ishte e kënaqur, sepse territori i saj do shtrihej prej Danubi deri nëDetin Egje dhe prej Detit të Zi deri në te Drini Zi, duke përfshirë edhe Voskopojën, Korçën, Pogradecin, Strugën, Dibrën, Gostivarin, Kërçovën, Tetovën e Kumanovën. Përveç Rumanisë, të gjitha shtetet tjeraballkanike kishin pretendime ose kishin marrë tokashqiptare.
Të alarmuar e brengosur nga vendimet e Traktatit tëShën Stefanit, paria shqiptare u mobilizua për ta kundërshtuar atë Traktat dhe pretendimet e fqinjëve. Me nismën e Komitetit të Stambollit, më 10 qershor1878 u themelua Lidhja Shqiptare e Prizrenit, që ishtevetëm 3 ditë para fillimit të Kongresit të Bërlinit.
Kongresi i Bërlinit u mbajt në seanca të rregulltaprej13 qershor deri më 13 korrik 1878, por në seanca tëjashtëzakonshme vazhdoi tri vjet. Kongresi ndryshoihartën politike jo vetëm të Ballkanit, por pjesërishtedhe të të Europës Qendrore dhe të Azisë, duke formuar, zgjëruar e njohur shtete të reja. Aty iu njohpavarësia e plotë Malit të Zi, Serbisë dhe Rumanisë, ndërsa Bullgarisë iu ngushtua territori i caktuar me Traktatin e Shën Stefanit dhe iu njoh statusi iprincipatës nën sovranitetin e Sulltanit, por që do kishte qeverinë e vet të krishterë dhe ushtrinë e vet. Austro–Hungarisë iu dha e drejta e okupimit të Bosnje–Hercegovinës, gjoja për të ruajtur qetësinë, por qëakoma njihej sovraniteti i Sulltanit (deri më 1908, kur e aneksoi tërësisht dhe ia bashkangjiti Austro–Hungarisë).
Geqia që nuk kishte qenë aleate e Rusisë në luftënkundër Perandorisë Osmane, nuk ishte përmedur fare në Traktatin e Shën Stefanit për zgjërim territoresh, prandaj kishte mbetur që Kongresi i Berlinit t’idhuronte toka nga ato që deri atëherë ishin nënPerandorinë Osmane, e që kryesisht ishte fjala për tokashqiptare, të Epirit dhe Maqedonisë, Thesalinë dheKreten.
Punimet e Kongresit të Berlinit
Kongresi i Bërlinit zhvilloi punime intensive plot njëmuaj, prej 13 qershor, deri më 13 korrik 1978. Punimeti zhvilloi në seanca plenare të Aamblesë së Madhe, siçi quante ato, dhe në Komsione: Komisioni për caktimine kufijve, Komisioni për Redaktiimin e vendimeve tëKongresit, e komisione tjera konsultative ose tëkontrollit. Brënda një muaji, Kongresi mbajti 20 seancaplenare, në të cilat trajtoi të gjitha çështjet e krizës sëkrijuar, shqyrtoi nen për nen, paragraf për paragraf dhefjalë për fjalë dispozitat e Traktatit të Shën Stefanit, e revidoi atë sipas interesave të vet fuqive të mëdha dhesipas simpatisë së tyre ndaj shteteve të voglaballkanike. Në seancat e Asamblesë së Madhe janëmbajtur procesverbale (protokolle), në të cilat janëevidentuar hollësisht diskutimet dhe formuluarvendimet, të cilat, bashkë me anekset pastaj i ka redaktuar Komisioni i caktuar dhe i ka miratuarAsambleja e Madhe në mbledhjet vijuese.
Greqia shteti më i përkëdhelur në Kongresin e Berlinit
Në Kongres, përfaqësuesit rus përpos interesave tëveta, i përfaqësonin edhe interesat e sllavëve tjerë, malazezëve, serbëve, bullgarëve. Këto satelite ruse nukkishin përfaqësuesit e tyre të Kongresë, por i kishinparaqitur Kongresit kërkesat e tyre për zgjërim. Serbia që gjatë luftërave 1876-1878 kishte pushtuar tokatshqiptare të Sanxhakut të Nishit e Toplicës, kërkontenga Kongresi që t’i jepej edhe Kosova, kurse Mali Zi kërkonte edhe Shkodrën me rrethinë!
Shqiptarëve nuk iu mundësua të kenë përfaqësuesit e tyre në Kongres, me arsyetimin se nuk ishin subjektndërkombëtar më vete dhe se tokat e tyre që ishin nënPerandorinë Osmane i mbronin përfaqësuesit e asajPerandorie. Prandaj, shqiptarëve iu mbetej vetëmmundësia e paraqitjes së protestave, memorandumeve e kërkesave për moslejimin e copëtimit të dokave të tyre, dhe kërkesa për njohjen e një autonomie në kuadër tëPerandorisë Osmane, të katër vilajeteve shqiptare tëbashkuara si në vilajet shqiptar. Nga anë të ndryshme, nga veriu e nga jugu, nga Kosova, nga Shkodra e ngaJanina, por edhe nga Stambolli e vende tjera, shqiptarëti dërguan Kongresit ose përfaqësuesve të fuqive tëmëdha në Kongres më se 100 letra, elegrame, protesta, memorandum, peticione. Ato vetëm evidentoheshindhe mund të lexoheshin në Sekretariatin e Kongresit, por nuk shqyroheshin në mbledhjet plenare.
Greqia që nuk kishe marrë pjesë në luftën kundërPerandorisë Osmane në kolacionin e sllavëve, kishtekërkuar t’i mundësohet pjesëmarrja në Kongres, nëmënyrë që të parashtrojë kërkesat e saj për të marrëtoka e zgjëruar territorin e shtetit..
Siç dihet, pas pavarësisë së Greqisë, në vitin 1830 ishtecaktuar një princ gjerman nga Bavaria, Oto, për mbret të Greqisë, dhe Perëndimi, veçmas Gjermania, kishinnjë simpati të veçantë ndaj Greqisë, prandaj iamundësuan që përfaqësuesit e saj të merrnin pjesë nëpunimet e Kongresit e të parashtrojnë kërkesat dheaspiratat e shtetit “helen”, kur të shqyrtohej çështja e Greqisë. Për lejimin e pjesëmarrjës së përfaqësuesve tëGreqisë u diskutua në mbledhjet plenare të Kongresitmë 5 korrik 1878, ndërsa përfaqësuesve të Greqisë: kryeministri Kumunduros, minstri i punëve të jashtmeDelianis dhe ambasadori grek në Berlin, Rangabe, iumundësua të shtronin kërkesat e tyre në mbledhjen e datës 29 qershor dhe në mbledhjen e datës 5 korrik.
Me demagogjinë e tij, ministri grek, Delianis, ndër tëtjera kishte thënë: “Pasi Europia krijimin e mbretërisësë Greqisë e ka parë si një vepër të madhe tëqytetërimit, zgjërimi i saj vetëm sa do ta kompletontekëtë vepër. Bashkimi me Greqinë i krahinave rrethkufirit të Greqisë, do të përmbushte dëshirat e tyre dhedo të elminonte trazirat”. Kërkesa e përfaqësuesvegrekë shtrihej mbi krejt Epirin, Çamërinë dhe krejtVilajetin e Janinës, mbi Thesalinë dhe Kretën.
Përfaqësuesi i Turqisë, Karatheodori Pasha, duke ikundërshtuar kërkesat e përfaqësuesit grek, ndër tëtjera kishte thënë: “Është e paqëndrueshme pikëpamjase Greqia nuk ka territor të mjaftueshem përpopullatën e vet. Deti e rrethon në të gjitha anët dhe ilë në dispozicion mundësi për zhvillim të pakufizuar. Turqia i kushton rëndësi ruajtjes së provincave të veta, poullata e të cilave është e lidhur me të dhe e cila ështëe alarmuar për shkak të idesë që këto provina t’i jepenGreqisë. Për këtë mund të bindeni fare lehtë nëselexoni peticionet me numër 15, 19 dhe 23, të cilatKongresi i ka në tavolinë”.
Përfaqësuesi i Francës (Vadington) bashkë me përfaqësuesin e Italisë, duke mbështetur kërkesat e përfaqësuesve grekë, kishin propozuar vijën e kufiritmidis Turqisë e Greqisë, që shtrihej nga Lugina e Salamariasit deri në Detin Egje, dhe nga lumi Kalamisderi në Detin Jon. Kongresi u kishte lënë nëdispozicion Turqisë dhe Greqisë që, në këtokoordinata, të arrinin marrëveshje për kufirin, duke shtuar se fuqitë e mëdha janë të gatshme që të dypalëve t’u ofrojnë ndërmjetësim të drejtpërdrejt,përmes Komisionit ndërkombëtar që do ishte fjala e fundit.
Kongresi, në mbledhjen e 13, më datë 5 korrik 1878, e votoi propozimin e përfaqësuesve të Francës dheItalisë. Vetëm përfaqësuesit e Turqisë nuk e votuan atëpropozim, por mosvotimi i tyre nuk mund tëparalizonte punën as vendimet e Kongresit. Kryetari iKongresit, Bizmark, konstatoi se Fuqitë e Mëdha, me përjashtim të Portës së Lartë, kanë arritur pajtimin përtë pranuar propozimin e përfaqësuesve franko–Italian, për çëshjtjen e kufirit midis Greqisë e Turqisë.
Është interesant një detaj tjetër nga ajo mbledhje, e qëka të bëjë me Mirditën. Konti Valier, në emër të tëautorizuarëve të Francës dhe të Austrohungarisë, i bëriKongresit propozimin që “Popullata e Mirditës tëgëzonte edhe më tutje privilegjet dhe imunitetin, tëcilat i kishte gëzuar një kohë të gjatë nën sundiminOsman”. Përfaqësuesi turk, Mehmed Ali Pasha, lidhurme këtë ka theksuar se “Porta e Lartë nuk synonndryshimin e statusit aktual të Malësisë së Mirëditës, por se ato tradita e privilegje nga e kaluara janë tëdestinuara të zhdukën, pasi Porta së shpjeti do tëzbatojë reforma”. Megjithatë, Asambleja e Lartë e Kongresit shprehet për autonominë e Mirëditës, se mirditasit e meritojnë dashamirësinë e Asamblesë!
Në Traktatin e Kongresit të Bërlinit ( sido që ta quani, marrëveshje apo traktat: në original quhet Traktat), qëpërmbanë 64 nene, çështja e kufijve të Greqisë me Turqinë, në frymën e vendimeve nga mbledhja e 13, dt. 5 korrik 1878, janë formuluar në dy nene; neni 23 dhe24, me këtë përmbajtje:
Neni 23:
“Porta zotohet të zbatojë me përpikëmëri në ishullinKreta rregullat organike të vitit 1868, duke iubashkangjitur modifikimte të cilat do të konsiderohentë paanshme.
Rregullat e tilla, të adaptuara për nevojat e vendasve, përveç kur është fjala për shkarkimin nga importi iakorduar për Kretën, do të zbatohen njësoj në të gjithapjesët e Turqisë Europiane, për të cilat nuk ështëparaparë ndonjë organizim i veçantë me këtë traktat.
Porta do të ngarkojë komisione të veçanta, në saje të tëcilave elementi indigjen do të jetë gjerësisht ipërfaqësuar për të elaboruar detajet e këtyrerregullave të reja në secilën provincë.
Projektet e organizimit, të cilat burojnë nga kjomarrëveshje, do t’i paraqitën si detyrë Portës, e cilapara se të dekretojë aktet ligjore për të mundësuarzbatimin, do të merr mendimin e Komisionit Europiantë themeluar për Rumelinë Orientale.
Neni 24.
Në rast se Porta dhe Greqia nuk arrijnë të merren veshpër rregullimin e kufirit të paraparë në Protokollin e trembëdhjetë të Kongresit të Bërlinit,- Gjermania, Austro-Hungaria, Franca, Britania e Madhe, Italia dheRusia ofrojnë ndërmjtësimin e tyre për të dyja palët përtë lehtësuar negociatat”.
***
Greqia e trimëruar nga dobësimi i Turqisë dheangazhimi i shqiptarëve në luftën kundër Malit të Zipër mbrojtjen e trojeve në Veri, u përpoq të organizojëe çojë në kryengritje popullsinë e Epirit, që dominohejnga Shqiptarët, gjoja se po duan të shkëputen ngaTurqia e t’i bashkoehn Greqisë. Por nuk mund arritikëtë dredhi e qëllim. Përkundrazi, Dega e LidhjesShqiptare të Prizrenit me seli në Janinë, dhe Komiteti iasaj Dege në Gjirokastër, u organizuan të bëjnëqëndresë të armatosur, për të mos lejuar zbatimin e vendimeve të Kongresit të Berlinit, që trojet shqiptaretë Epirit t’i jepen e bashkohen Greqisë.
Me qenë se dispozita e nenit 24 të Traktatit të Bërlinitnuk ishte një vendim i prerë për ta zbatuar pa diskutim, por ishte një rekomandim i fuqive të mëdha që tëmerren vesh Perandoria Osmane dhe Greqia përcaktimin e kufijve, kjo rrethanë bëri të mundur qëshqiptarët të organizoheshin për rezistencë kundërapetiteve greke.
Edhe Perandoria Osmane e zvarriste procesin e bisedimeve për kufirin, me vonesën e formimit tëkomisionit dhe me caktimin e vendit për bisedime. Me presionin e fuqive të mëdha, në dhjetor 1878, Pearandoria Osmane formoi komisionin e vet, me këtëpërbërje: Gazi Muhtar Ahmet Pasha, kryetar, që ishteushtaraku më i njohur i Perandorisë; Vuhan efendiu, këshlltar në Ministrinë e Drejtësisë, dhe Abedin Dino, nga Preveza e Çamërisë, që asokohe ishte komesar iBursës së Stambollit, por që njëkohësisht ishte dheanëtar i Komitetit Ndërkrahinor të Lidhjes Shqiptare tëPrizrenit për Vilajetin e Janinës. (Ky më vonë u emëruaministër i punëve të jashtme të Perandorisë). Emërimi iAbedin Dinos në këto funksione kishte për qëllim tëqetësonte shqiptarët.
Komisioni i qeverisë së Greqisë përbëhej nga gjeneraliSucos, Zinopulos, sekretar përgjithshëm i Ministrisë sëBrendshme dhe koloneli Kolokotronis, agjutant imbretit Jorgo.
Pas shumë mosmarrëveshjeve, më në fund ishtevendosur që bisdimet të mbaheshin në qytetin e Prevezës.
Më 11 janar 1879, u mbajt në Prevezë Kuvendi iLidhjes Shqiptare – Dega e Prevezës, në të cilin u muarvendim për mobilizim të armatosur për të mbrojturtrojet nga copëtimi dhe aneksimi Greqisë. Nga ai Kuvend iu dërgua memorandum fuqive të mëdha, duke e kundërshtuar Protokollin 13 të Kongresit. Në Prevezëkishin ardhur delegacione nga Veriu, në përkrahje tëmbrojtjes së Çamërisë dhe Epirit. U formua Komisioniushtarak, i kryesuar nga Vesel Dino, për të organizuarforcat e armatosura, dhe Komisioni diplomatik, me kryetar Abdyl Frashërin, për të mbrojtur çështjenshqiptare në arenën ndërkombëtare.
Më 28 janar (1879), kishin arritur në Prevezë anëtarët e delegacionit grek. Shqiptarët i pritën me protestë dhebrohori e të armatosur. Bisedimet filluan më 6 shkurt,por për shkak të protestës së zhurmshme e të armatosurtë shqiptarëve para selisë ku zhvilloheshin bisedimet, delegacionet u detyruan që bisedimet t’i vazhdojnë nënjë anije, në Skelen e Prevezës. Bisedimet vazhduanmë 6, 10 e 11 shkurt, por nuk ishte arritur marrëveshje. Pala greke kishte insistuar të zbatohej Protokolli 13, por pala turke nuk e konsideronte të obligueshme zbatimin e tij. Bisedimet ishin ndërprerë më 13 shkurt,për një kohë të pacaktuar.
Në ndërkohë, shqiptarët përgatiteshin për mbrojtje; kishin grumbulluar në Prevezë ushqime për 40.000 veta, të mjaftueshme për një vit rezistencë. Llogarisninse armët do i merrnin nga depotë e ushtrisë osmane.
Njëkohësisht, Abdyl Frashëri dhe Mehmet Ali Vrioni, me një memorandum të gjatë, më 30 mars 1879 u nisënpër të vizituar kryeqytetet e fuqive të mëdha: Romë, Paris, Londër, Berlin, Vienë e Stamboll (delegacioninuk planifikonte të vizitonte Moskën, ngase nuk do kishte ndonjë dobi nga ajo vizitë). Në Romë, Paris e Londër, delegacioni shqiptar u prit nga nga ministrat e jashtëm, kurse në Bërlin dhe në Vienë nuk ishinpranuar! Në ndërkohë, ministër i punëve të jashtme tëPerandorisë Osmane ishte emëruar Abedin Pashë Dino, i cili luajti rol në mbrojtjen e Çamërisë e cila kishtepopullsi të pastër shqiptare.
Greqia nga ana tjetër, kërkonte nga fuqitë e mëdha qëta detyrojnë Perandorinë Osmane të zbatojë Protokollin13, respektivisht nenin 24 të Traktatit të Bërlinit.
Por gatishmëria e vendosur e shqiptarëve për mbrojtjetë armatosur, dhe diplomacia e Lidhjes Shqiptare, ndikuan që fuqitë e mëdha, më 24 maj 1871, nëStamboll e abroguan Protokollin 13, respektivishtnenin 24 të Traktatit të Berlinit, dhe në vend të Epirit iadhanë Greqisë Thesalinë dhe disa vise me popullsigreke në juglindje të Epirit, me një sipërfaqe tëpërgjihshme prej 13.400 km.katrore. Janina meÇamërinë mbeten nën sundimin e Perandorisë Osmane, në saje të ambicjeve të Italisë që kishte për Janinën.
Por kjo gjendje nuk zgjati shumë, pasi në Konferencëne Ambasadorëve në Londër, pas Luftës Ballkanike, më29 korrik 1913, Çamëria dhe i tërë Epiri i Jugut iu dhaGreqisë. Kështu, padrejtësitë e fuqive të mëdha kundërpopullsisë dhe tokave shqiptare që bëri Kongresi iBerlinit, i përfundoi Konferenca e Londrës, duke tkurrur trojet shqipare e duke lënë një pjesë të madhe tëpopullsisë shqiptare nën mëshirën e regjimeve fashistee raciste serbe, malazeze, greke e më vonë edhemaqedone.
***
Me përfundimin e Kongresit të Bërlinit, pas ceremonies së nënshkrimit të shtatë ekzemplarëve tëTraktatit (Kontratës) së formuluar në 64 nene,-kryesuesi Oto von Bismark, iu drejtue të panishmëveme një fjalim të shkurtër rasti, duke thenë: ”Këtu ishpalli të pëfunduara negociatat e Kongresit. Duke përmbushur obligimin tim të fundit si kryetar, dëshirojtë ju shpreh falënderimin e Kongresit të tëautorizuarve,të cilët kanë punuar në komisione, nëveçanti zotit Depresh dhe princit Hohenlohe. Më tutje, falënderoj sekretarinë për përkushtimin me të cilin ka kryer punën e vet, duke lehtësuar kështu punimet e Kongresit.
Zotërinjë, në momentin kur po ndahemi, kam të drejtëtë theksoj se Kongresi i ka bërë një nder të madhEuropës. Edhepse ishte e pamundur të përmbusheshintë gjitha shpresat e opinionit publik, historia do të japëgjykimin për qëllimin që synuam dhe për rezultatet qëarritëm. Të autorizuarit mund ta kenë ndjenjën që, nëkuadër të mundësive të tyre, ia kanë kthyer dhesiguruar Europës bekimin dhe paqen, e cila u kërcënuaseriozisht. Këtë rezultat nuk mund ta zbehë asnjëkritikë. Shpresoj se mirëkuptimi në Europë, me ndihmën e Zotit, do të jetë afatgjatë dhe se lidhjet tonatë përzemërta personale,të cilat u krijuan dhe u vendosën gjatë punës sonë, do të forcojnë dhe thellojnëmarrëdhëniet e mira mes qeverive tona”.
*
Fjalët e Bismarkut, se Kongresi “me rezultatet e arritura, i bëri nderë dhe i garantoi bekimin, mirëkuptimin dhe paqen afatgjatë Europës”, u demntuan pas 34 vjetëve, kur shpërtheu LuftaBallkanike dhe në vazhdim të saj edhe Lufta e ParëBotërore, më e përgjakshme deri atëherë. Dhe la sherrin dhe rrezikun permanent të përleshjeve gjakatarenë Ballkan, që ndodhi në Jugosllavi në dekadën e fundit të shekullit 20, dhe kërcënimin që në çdo momntmund të shpërthejë lutë e re e përgjakshme. Adil FETAHU
