-Kryengritja e vitit 1911, prologu i shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë.
-Kruja e dytë Vlona e parë, Ded Gjon Luli flamurtar.
-Fundi Kristian i dragojëve të shqiptarizmit Ded Gjon Luli dhe Isa Boletini, në kurthin e shtrigave esadiste dhe pusitë e krajlëve të Serbisë dhe Malit të Zi.
Revolucioni Xhonturk, që filloi në korrik të vitit 1908, ishte një lëvizje borgjeze që lindi në Perandorinë Osmane, e cila nuk kishte synim ndërmarrjen e reformave liberale, siç është trumbetuar atë kohë. Jo aspak. Ajo vërtet drejtohej kundër absolutizmit të Sulltan Abdyl Hamidit, por qëllimi kryesor i programit të Turqëve të Rinj ishte forcimi i pushtetit të centralizuar të Perandorisë multietnike mbi popujt që i sundonte prej disa shekujsh dhe nuk konsideronte çështjet nacionale të tyre, por paprekshmërinë e Dinastisë Osmane, ruajtjen e unitetit të saj, me kushtin që pushteti arbitrar absolut të zëvendësohej me një monarki kushtetuese parlamentare. Filozofia e programit të tyre mbështetej në osmanizmin, panturkizmin, pansllavizmin, një lidhje organike kjo ortodokso-otomane, për shkak të lidhjes së gjakut mes Sulltan Muratit dhe Brankoviçit.
Historia na mëson se edhe Perandoria Romake, me vonë ajo Bizantine, t’huajsoi kulturën helene, dmth u ortodoksizua.
Programi i Turqëve të Rinj u hartua nga grupi i Ali Rizajt. Shqiptarët e mbështetën lëvizjen xhonturke me shpresë se do të perfitonin nga situata e krijuar.
Iluministët tanë, më dt 14-22 nëntor të vitit 1908, organizuan Kongresin e Manastirit, të njësimit të Gjuhës Shqipe, ku u formësua Identiteti Kulturor Shqiptar, si premisë e Shtetit Komb, që ishte farkëtuar në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, e cila ripërtëriu Epokën e Lavdishme të Gjergj Kastriotit (Skënderbeu), tri dekada më pare, atëkohë para këtij Kongresi.
Ata kishin besim të madh dhe ishin shpresëplotë se do të realizonin ëndrrën nacionale, sepse tashmë perfaqësoheshin në Parlamentin e Turqisë me 26 personalitete.
Mirëpo Turqit e Rinj vendosën masa të reja e të egra shtrënguese ndaj shqiptarëve, të cilët ishin të ndarë në katër vilajete qysh pas përfundimit të Reformave të Tanzimatit dhe riorganizimit të Perandorisë Osmane në vitet 1864-1868. Masat e reja centralizese, taksat e dyfishta, rekrutimi i detyrueshëm ushtarak, ç’armatosja me dhunë e popullsisë, ndjekjet policore ndaj klubeve e rretheve patriotike shqiptare, reaksioni i xhonturqëve kundër shkollës e shkrimit shqip, të ndërmarra nga Xhavit Pasha, i acaroi marrëdheniet mes shqiptarëve e turqëve.
Këto veprime, të ndërmarra në muajt e parë të vitit 1909, e nxitën Isa Boletinin që të ndërmerrte një inkursion për të bindur liderët shqiptarë që të organizonin një tjetër kryengritje.
E kështu filluan aksione guerilase ndaj kazermave e stacioneve ushtarake turke.
Me dt. 3 prill të vitit 1910, tek Verrat e Llukës mbi 3.000 luftëtarë, të udhëhequr nga Isa Boletini, Shaban Binaku e Sylejman Botusha, u besatuan për të vazhduar kryengritjen ushtarake.
Kjo Kryengritje gjeti mbështetjen e 13 deputetëve shqiptarë në Parlamentin Osman.
Kryengritja, që plasi në gjysmën e dytë të prillit, pati dy vatra të fuqishme: në rajonin e Mitrovicës- e udhëhequr nga Isa Boletini dhe në rajonin e Karadakut- të udhëhequr nga Idriz Seferi.
Në keto luftime u shqua edhe trimi nga Drenica, Azem Galica.
Sulmet mbi osmanët në Prishtinë, vrasja e komandantit osman në Pejë, bllokimi i Hekurudhës së Shkupit në Grykën e Kaçanikut çoi në shpalljen e Ligjit Ushtarak në këtë zonë.
Përpjekjet e deputetëve shqiptarë Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Naxhip Draga e të tjerë, për ta parandaluar Ekspeditën Ushtarake nuk pati rezultat as në Parlament, por as në orvatjet diplomatike tek Fuqitë e Mëdha.
Lufta u ndez e egër e gjakatare.
Për disa ditë kryengritësit korrën suksese të jashtëzakonshme në luftën e ashpër e të pabarabartë me pushtuesit shekullorë të trojeve të tyre.
Ashpërsinë, tragjizmin, vetëmohimin, qëndresën titanike të dragojëve të lirisë e amazonave shqiptare e përshkruajnë vargjet lapidare.
“Ka kris pushka si n’Karadak
Gurë e dru janë la me gjak.
Kaçanik, o gur i thatë,
Me thika luftojnë gratë.
Kaçanikut i raftë pika
Shtat sahat janë ther’ me thika.
Ç’ka kanë retë që po lotojnë
Dy dragojë sot po luftojnë.
N’Kaçanik e n’Caralevë
Isa Begu me Idriz Seferin”
Ushtria turke, e stërmadhe dhe e armatosur rëndë, komandohej nga Ministri i Luftës, Mahmut Shefqet Pasha, i cili u detyrua të vihej vet në krye të Operacionit.
Kryengritja antiosmane u përhap edhe në zonat e tjera.
Një divizion i ushtarëve osmanë, i udhëhequr nga Turgut Pasha, u përball në luftime të rrepta me malësorët e Gashit dhe të Krasniqes, të udhëhequr nga Bajram Curri, Adullah Hoxha, Shaban Binaku, Shpend Zeqir Haklaj, në mesin e qershorit të atij viti, të cilët ishin bërë barrikadë e pakapërcyeshme në Qafë të Morinës.
Turqit ndoqën një taktikë tjetër: u sollën dhe iu dolën përmbrapa, çka i detyroi kryengritësit të tërhiqeshin dhe për disa ditë më rradhë beteja u zhvendos në Kodrat e Haklajve.
Ushtarët mizorë të hordhive turke bombarduan me artileri të rëndë Gashin e Gurit, por trimat e udhëhequr nga Abdullah Hoxha e Shpend Zeqiri nuk i lëshonin Istikamet.
Gashi historikisht ka qënë barrikada e parë e invadorëve të shumtë, që kërkonin pushtimin e Malësisë së Gjakovës.
Këto beteja i ka skalitur populli në këngë:
“Ku po del kjo flakë e verdhë?
Gashit t’Gurit si përherë.
Gashit t’Gurit rena-rena
I ka djemt’ me nga shtat’ zemra…”.(“Bajram Rama me shtatë zemra”).
Apo vargjet e shkëputura nga kënga kushtuar Kryengritjes së vitit 1910:
“Sadri Bardhi të madhe briti, (thirri)
Po ku je Halil Brahimi,
L’sho kushtrimin tek Shpend Zeqiri”.
Shpend Zeqir Haklaj kishte qenë komandat i formacioneve luftarake të Gashit në Betejën e Shtimes të Lidhjes Shqiptare të Prizrénit, ku dhe është plagosur rëndë me dt 21 prill të vitit 1881, aty ku u bë njësh me grykën e topit gjoksi shkëmb i Mic Sokolit.
Në betejat e tmerrshme, në ato ditë të dhimbshme, Shpend Zeqiri luftonte bashkë me të bijtë.
Ra në fushën e nderit nipi i tij Man Arifi (Haklaj), sot “Dëshmor i Atdheut”.
Pak kohë më pare, në betejat trup me trup me hordhitë turke, atëkohë në Hereç të Gjakovës, Shpend Haklaj e kishte humbur kushëririn Zmajl Plak Haklaj, i nderuar me “Medaljen e Trimërisë” së bashku me Shpendin për sherbime të larta ndaj Atdheut, me rastin e 100-Vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Edhe pse betejat në Kodrat e Haklajve ishin të ashpra, trimat nuk u dorëzuan.
Turgut Pasha pasi bombardoi dhe bëri shkrumb e hi Gashin, u nis për në Nikaj-Mertur me qëllim që të depertone për në Shkodër nga Qafa e Agrit.
Që në javën e parë të korrikut trupat osmane u gjendën përballë forcave të udhëhequra nga Prel Tuli në Qafěn të Kolçit dhe nga krahu tjetër dolën Djelmnia e Dukagjinit, të prirë nga Mehmet Shpendi.
Turgut Pasha u detyrua pas disa ditësh ngujimi mes qafave të Kolçit dhe asaj të Agrit, nga dt 10-24 korrik, të kthehet i mundur e i turpëruar edhe njëherë nga kishte ardhur për të gjetur një rrugë tjetër drejt Shkodres, atë nga Puka, ku në fakt ashtu ndodhi.
Pas rezistencës disa mujore Kryengritja e Vitit 1910 u shtyp me zjarr e hekur, por kurrë deshira e zjarrtë për liri e çlirim kombëtar. Ndonëse mbeti brenda Vilajetit të Kosovës, edhe pse u shtri edhe në zonën e Pollogut, nuk pati sukses për shkak të epërsisë numerike dhe armatosjes së rëndë të ushtrisë turke. Kjo Kryengritje nga shtypi botëror i kohës u quajt “Revolucioni i parë i Shqiptarëve kundër Xhonturqëve”.
Perandoria turke vazhdoI një ekspeditë mizore ndaj kryengritësve shqiptarë.
Ashtu, siç pati vepruar Dervish Pasha me Sef Kosharen pasi e kapi të plagosur e vari në majë të lisit dhe e la tre ditë për të tmerruar njerëzit pas shtypjes së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, kështu edhe xhonturqit varën dy protagonistë të Kryengritjes së Vitit 1910, tek Ura e Tabakëve në Gjakovë, Adullah Hoxhën e Gashit dhe Shaban Binakun e Krasniqes nga Malësia e Gjakovës, të cilët i thirrën për bisedime dhe i prenë në besë.
Populli i Malësisë së Gjakovës dhe krejt Kosova i ka përjetësuar në pavdekësi me vargjet memoriale:
“Haj medet po ban Kosova
Sot po varet Adullah Hoxha
Haj medet po ban konaku
Sot po varet Shaban Binaku
Shaban Binaku si gjylja e topit
Me duhi (ushtimë) po i shkon konopit (litarit).
Turqit e Rinj e thyen Kryengritjen e Vitit 1910, por tek shqiptarët e forcuan ndjenjën e zjarrtë për liri e pavarësi dhe e rritën besimin e shpresën për fitore.
Mirëpo, edhe Revolucioni Xhonturk dështoi në modernizimin dhe konsolidimin e Perandorisë Osmane.
Të drejtat e shqiptarëve u shtypën në katër vilajetet.
Dhuna më e egër u ushtrua në Malësinë e Madhe.
Por populli shqiptar, megjithëse i vogël nga numri, por i madh nga morali dhe trimëria, nuk ia ndali pushkën kësaj superfuqie që shtrihej në tri kontinente. Shqiptari asnjëherë nuk u pajtua me robërinë, sepse e don me gjithë zemër Atdheun e përbashkët kudo që ndodhet në Botë dhe është i gatshëm për të dhanë jetën për lirinë e pavarësinë e tij.
Dëshmi e gjallë për këtë qëndresë është lufta heroike e Malësisë së Madhe e udhëhequr nga Ded Gjon Luli, e cila filloi me dt. 24 mars në vitit 1911, ku përfshiu shtatë bajraqet e në një kohë rekord, prej dy javësh në luftime gjakatare, ku mbetën shumë të vrarë e të plagosur, ja doli të kurorëzojë me sukses ngritjen me dt, 6 Prill 1911, në Bratilë, Deçiç, të Flamurit Kuqezi të Gjergj Kastriotit, në vend të flamurit të sulltanëve të Turqisë, që na kishin sunduar një kohë të gjatë, për pesë shekuj na kishin mbajtur në robëri.
Populli e ka skalitur bukur këtë vepër madhështore në refrenin e këngëve:
“Kruja e dytë Vlona e parë
Ded Gjon Luli flamurtar”
Apo:
“O flamur o bajrak shqiptaria t’lau me gjak
O flamur o flamur, Ded Gjon Luli t’mbajti n’dur”.
Plaku i Maleve është cilësuar nga Babai i Pavarësisë Ismail Qemali “Pushkë e ngrehur për Shqipërinë”.
Sot, pas 109 vitesh, kujtojmë veprën sublime të Dedës, familjes së tij, udhëheqësve të tjerë e dëshmorëve të kësaj Kryengritjeje, Çun Mulës, Marash Ucit, Nik Gjelosh Lulit, Pal Traboinit, Smajl Mustafës, Sokol Bacit, orëve të maleve shqiptare që luftuan përkrah titanëve të lirisë Tringë Smajles e Norës, gruas së të birit Kolës, apo “Djalit të mirë të babës”, siç e thirrte Deda me përkdheli” këtë trimneshë, që ishte pagëzuar me emrin e Norës së Kelmendit, e cila në luftën e vitit 1638-1639 guxoi ta godiste në çadrën e tij pashain turk nga Bosnja dhe më vonë ta vriste në duel.
Nora qe pagëzuar me emrin e Norës së Kelmendit, Zhandarkës Shqiptare që përsëriti aktin heroik të Shqiptarit nga Drenica, Millosh Kopiliqi, kur e vrau Sulltan Muratin e Parë në Betejën e Fushë-Kosovës të vitit 1389.
Tringa e Nora luftuan trimërisht siç pati luftuar Kajë Gal Selmani, motra e Zhuj Selmanit, për katër dekada për liri përkrah burrit, Maliqit dhe djemëve të saj, që nga Beteja e Nokshiqit e vitit 1879, në vitet 1912-1913, 1918 -1919 për mbrojtjen e trojeve shqiptare, akteve heroike të secilës populli u këndon:
“Motra e Zhujes qafë Kaprisë
Katër shkie i ka pre sakicë”
Siç luftoi nusja e maleve, Shote Galica, përkrah Azemit, e cila mori pjesë në 40 aksione kundër pushtuesve të ndryshëm.
Sa herë të kujtohet Ismail Qemali do të kujtohet edhe Marigoja që e qendisi Flamurin Kuqezi, por edhe Bratila, ku ai u ngrit për herë të parë i lirë dhe krenar pas pesë shekujsh robëri.
Vargu i trimave të Malësisë, që luftuan dhe dëshmorëve të lirisë që dhanë jetën është i gjatë, prandaj nuk mjaftojnë këta rreshta për të shprehur respektin e mirënjohjen për veprën e tyre sublime.
Lavdi të përjetshme deshmorëve të Kombit.
Kjo Lëvizje e armatosur ka një rol kyç në realizimin e Programit Politik për finalizimin e Kauzës Nacionale ťë shqiptarëve.
Ajo shkaktoi panik tek autoritetet turke në Shkodër.
Pashallaret e Sulltanit, Bedri Pasha, Turgut Pasha e Ethem Pasha, dështuan në përpjekjet e tyre dredharake për t’i përëçarë shqiptarët duke e emërtuar “levizje katolike brenda vilajetit të Shkodrës” Kryengritjen e vitit 1911, duke i etiketuar udhëheqësit e saj si “vegla të Krajlit të Malit të Zi”, si dhe me ofertat komprementuese me para ndaj udhëheqësve të saj e konkretisht ndaj Ded Gjon Lulit.
Burri i magjes së miellit do t’i përgjigjej solemnisht Bedri Pashës:
-“Nuk jam postermë me u ter në trinë”.
E i kthehet të birit, Kolës:
-“Shko tek kojshitë e na merr hua një magje miell”.
Popullsia myslimane e shpërfilli këtë propagandë.
Kryengritja përfshiu menjëherë të gjitha krahinat e Malësisë së Madhe.
Numri i kryengritësve arriti 3.000 dhe qysh me dt. 28 mars 1911 e morën Tuzin.
Këtë ditë pati të vrarë disa shqiptarë dhe shumë të plagosur, por armikut i kishin shkaktuar shumë të vrarë e të plagosur dhe u kishin ngjallë tmerrin. Kudo zhvilloheshin luftime të ashpra.
Kryengritësit shqiptarë ishin nën goditjen e forcave të Bedri Pashës dhe Turgut Pashës që vinin nga Lezha dhe Shkodra dhe nga mbrapa nga forcat e Et’hem Pashës, që vinin nga Gjakova.
Vilajeti i Kosovës ende se kishte marrê vehten nga thundra e hekurt e ekspeditës me të tmerrshme përjetuar ndonjëherë, të vrasjeve, burgosjeve, internimeve, çarmatimit pas Kryengritjes së vitit 1910.
Isa Boletini iu kishte bërë thirrje gjithë shqiptarëve qysh me dt. 23 mars 1911, për t’u ngritur të gjithë në kryengritje e për të mbështetur Malësinë e Madhe dhe sëbashku me Sylejman Botushën e Bajram Currin u përpoqën ta shtrijnë atë edhe në Rrafshin e Dukagjinit.
Kjo Kryengritje vuri në levizje dhe Jugun e Shqipërisë.
Kudo filluan veprime të armatosura, por të shkëputura. Përkrahësit i drejtoheshin popullit: “Vëllezërit tanë gegë po na ftojnë ne bijtë e Pirros që t’iu vijmë në ndihmë, prandaj çdo shqiptar e ka për detyrë të marrë pushkën në krah e të bashkohet me kryengritësit e të mos e lëmë të na turpërohet Baba Tomorri, Shenjtori ynë që po buçet: “Duam lirinë, vetëqeverisjen e Shqipërisë.
Duam të drejtat tona e do ti kërkojmë deri sa të shuhemi të gjithë”.
Me dt. 14 maj 1911, Shefqet Turgut Pasha goditi befasisht malësorët dhe i bombardoi fshatrat e popullsinë civile me artileri të rëndë duke shkatrruar gjithçka. Ai shkrumboi të gjitha katundet që bënë qëndresë.
Në krye të veprimeve diplomatike ishin Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Nikollë Ivanaj, Risto Siliqi, Hilë Mosi.
Por ashtu, sikur një vit më parë ndaj Kryengritjes së vitit 1910, edhe për Kryengritjen e Malësisë së Madhe, Fuqitë e Mëdha i konsideruan si probleme të brendshme të Perandorisë Otomane dhe e mbështetën atë nën emrin e vendosjes së qetësisë në Ballkan.
Megjithëse ende nuk ishte larguar era e barutit të kullës së Oso Kukës Qeveria Malazeze donte të mbështeste Kryengritjen, natyrisht për qëllimet e veta, por u kundërshtua ashpër nga Rusia, madje u kërcënua.
Po pse e mbajti Rusia këtë qendrim?!
Për t’i dhënë pergjigje kësaj pyetjeje duhet të kthehemi prapa në kohë.
Që nga koha e Pjetrit të madh e Katerinës së Madhe dipomacia ruse ishte investuar për rigjallërimin e pansllavizmit.
Fushatën e Reformave të Tanzimatit të viteve 1832-1862 dhe ndarjen e shqiptarëve në katër vilajete në vitin 1864, ajo e shfrytëzoi për të mbështetur “Neçartanian” e Ilia Garashaninit dhe “Megalidhenë” e Koletit, projektet e viti 1844, të cilat krijonin Serbinë e Madhe dhe Greqinë e Madhe dhe asgjesonin përfundimisht shqiptarët.
Është i njohur projekti i Rusisë në vitin 1866 për copëtimin e Shqipërisë.
Gjysma e saj do të bashkohej me Bosnje-Hercegovinën, ndërsa gjysma tjetër me Thesalinë e Janinën.
Dy vjet më vonë përfundoi një marrëveshje tjetër mes Serbisë dhe Greqisë për të ndarë Shqipërinë dhe asgjësimin e saj nga harta, në Durrës e sipër Serbia dhe në Durrës e poshtë Greqia.
Kriza Lindore e viteve 1875-1876 e luftërave të Bosnjës dhe e Bullgarisë, shpallja e luftës së Serbisë e Malit të Zi në vitin 1876, Lufta Ruso-Turke e vitit 1877 dhe fitorja e Rusisë, Traktati i Shën Stefanit i 3 marsit të këtij viti që çertifikonte pansllavizmin me Bullgarinë e Madhe verteton projektet e vjetra të Rusisë që rrinin në sirtar e prisnin momentin për t’u finalizuar.
Këto ishin arsyet pse Rusia kërcenoi Qeverinë Malazeze, atëkohë që të mos mbështeste Kryengritjen e Malësisë së Madhe.
Kryengritja e Malësisë së Madhe, edhe pse nuk arriti t’i tërhiqte edhe krahinat e tjera të Shqipërisë, ishte vazhdim i Kryengritjes së Vitit 1910, ajo shënoi një hap cilësor në organizimin e Lëvizjes Kombëtare dhe e ngriti në një shkallë më të lartë ndërgjegjen kombëtare.
Kulmi i saj është 23 qershori, dita e miratimit të Memorandumit të Greçes, “Libri i Kuq” me 12 pika dhe shpallja e Autonomisë së Shqipërisë.
Kjo Kryengritje i detyroi Turqit të uleshin në bisedime me Shqiptarët për t’u parashtruar kërkesat.
Memorandumi i Greçes kërkonte:
-Paprekshmërinë e territoreve shqiptare.
-Gjuha Shqipe, gjuhë zyrtare në të katër vilajetet, në zyra e gjyqe e mesimi i saj në shkolla.
-Të gjithë nëpunësit në Shqipëri të jenë shqiptarë e t’u njihej zyrtarisht kombësia shqiptare.
-Të ardhurat buxhetore të përdoreshin për zhvllimin e vendit.
-Djemtë shqiptarë të mos shkonin ushtarë jashtë trojeve shqiptare, me përjashtim të rasteve të luftës, etj.
Ky Memorandum, i hartuar nga Luigj Gurakuqi e Ismail Qemali, është nënshkruar nga Ded Gjon Luli, Isa Boletini, Sokol Baci, Preng Kola, Mehmet Shpendi e të tjerë dhe ju dorëzua përfaqësive diplomatike të Fuqive të Mëdha në Çetinë. Shtypi i kohës theksonte se edhe pse kryengritja u zhvilluan në një zonë të ngushtë e katolike kryengritësit dolën me kërkesa kombëtare.
Që nga kjo kohë Çështja Shqiptare filloi të trajtohet si çështje e veçantë e Diplomacisë Europiane.
Ishe kjo Kryengritje që e detyroi Perandorinë Austro-Hungareze të ndryshonte qëndrimet e mëparshme, pothuajse të njëjtë me Rusinë, dhe të dalë zyrtarisht me idenë e Shtetit të Shqiptarëve.
Kryengritja e Malësisë së Madhe është prologu i Revolucionit Nacional Shqiptar të vitit 1912.
Megjithëse bëri disa lëshime Xhavit Pasha edhe pas kësaj kryengritjeje vazhdoi të shtypë përsëri shqiptarët.
Ajo përfundoi në marrëveshje gjysmake, sepse nuk arriti të shndërrohej në kryengritje të përgjithshme.
Ajo nuk arriti ta detyrojë Qeverinë Xhonturke të njohë Autonominë.
Dedë Gjon Luli dhe malësorët trima do të vazhdonin përsëri betejat për liri.
Ata nuk e humbën besimin e shpresën asnjëherë, sepse kishin mësuar nga historia se për më shumë se 23 shekuj kishin luftuar me pushtues të shumtë për të mbrojtur trojet e tyre stërgjyshërore.
Për qëndresën shekullore të malësorëve kanë shkruar:
Profesori gjerman Ferdinand Huepe: “Vetëm në malet shqiptare u zmbraps furia e valëve sllave”.
Francezi Ciprion Robert: “Malësisë janë nervi kryesor i Shqipërisë”.
Dora d’Istra: “Në Malësitë e Veriut ka gjetur strehë shpirti i Pavarësisë”.
Ded Gjon Luli për 50 vite luftoi për çlirim kombëtar. Ai ishte pjesëmarrës në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, në Lidhjen e Pejës “Besa Besë”.
Luftoi për mbrojtjen e trojeve shqiptare të ndara padrejtësisht nga Kongresi i Berlinit përkrah Hodo Sokolit, Baca Kurtit e Preng Bibë Dodës, ndonëse në moshë të thyer luftoi kundër Vendimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër.
Ai sakrifikoj gjithë familjen për liri.
Pas Betejës së 29 Gushtit 1912 kur ja prunë lajmin Dedës, i thane: “Kanë mbetë 20 luftëtarë”, “Burrat në luftë mbeten”- ua ktheu ai. “Po mbeti dhe djali yt, Gjergji”- iu kthye lajmësi. “Po edhe ai djalë nane ish”,- tha Deda.
Kur përfaqësitë diplomatike i thanë se Konferenca e Londrës i ka lanë jashtë Shqipërisë trojet tuaja, ai iu përgjigj: “Kqyrni kopshtin tuaj”. Unë nuk do të ju marr leje me e derdh gjakun tem për Shqipërinë.
Në shtator të vitit 1915 u thirr në një takim kurth në emër të Kapedanit të Mirditës, që e ftoi në Orosh për të biseduar për fatet e Vatanit. Edhe pse e ndiente rrezikun, anipse Nora, “Djali i mirë i babës”, i tha “kam pa një ëndërr të keqe e mos shko” ai vendosi të shkonte, por i dorëzoj çelsat e dollapit Norës dhe një fletore ku kishte të shënuar disa emra që u kishte borxhe e i kërkoj që ti shlyente nëse ndodh që të mos kthehej. E mori rrugën e gjatë duke menduar dhe se nuk do të kthehej.
Udhëtoj disa ditë nëpër bjeshkët e Mirditës, së bashku me Kolën, vetëm për të mbajtur fjalën. Kur po shkonte tek Kisha e Oroshit i dalin para 30 serbë të armatosur.
Ai kërkoi ta takojë bajraktarin, por ai ishte fshehur pyjeve të mëdha të Oroshit.
Sapo e kishte parë kapitenin serb, Gjura, që u doli para, ai u kishte thënë gjakftohtë mirditorëve që e shoqëronin: “Paskemi mbarue”. Kur e lidhin dhe filluan ta kontrollojnë nëpër xhepa ai ju drejtohet serbëve:
“Haj haj, po ju kujtoni se unë kam luftue tërë jetën për pasuri, po kjo është marre. Burri i Hotit lufton për Vatan, o shkja të ndymë”.
Serbët ju sulën me bajoneta duke e bërë shportë e duke ja ndalur fjalën në mes.
Ata vepruan si romakët me Jezu Krishtin, si turqit me eshtrat e Gjergj Kastriotit e me Rilindasin Pjetër Bogdani, si komunistët me Gjergj Fishtën.
Aktin e tij heroik dhe fundin tragjik si të Jezu Krishtit populli e ka përjetësuar në pavdekësi:
“Serbi thikën ia ngulë në krahnuer.
Ded Gjon Luli burrë malëcuer.
S’u perkul as nuk u tut.
Por po thotë këtë fjalë açik:
-Gjaku em le të shkojë fli
Për me pshtue t’ngratën Shqipni”.
Pasi e vrasin e mbulojnë me dushk dhe e lënë tek Shpella e Oroshit. Disa ditë më vonë e merr një prift dhe e varros.
Kështu u vra Ded Gjon Luli nga ushtarët e Krajl Pjetrit të Serbisë për t’i shërbyer Knjaz Nikollës të Malit të Zi, me dt 24 shtator 1915.
Kështu u shua jeta e dinosaurit të shqiptarizmit.
Shpirti i tij fluturoi në amshim, në lirinë për të cilën kishte luftuar gjysëm shekulli.
Katër muaj më vonë forcat e Knjaz Nikollës ia kthejnë nderin Krajlit Pjetër, vrasin Isa Boletinin me disa pjestarë të familjes së tij në Podgoricë, me dt. 23 janar të vitit 1916.
Tre vite më vonë vdes dhe Kola, i helmuar në vitin 1918.
Në vitin 1920 do të binte me armë në dorë Luc Nushi, i biri i Nush Gjelosh Lulit.
Nga fisi i tij ranë dëshmorë në luftërat për liri: nipi i Dedës, Zef Lan Ula, vëllai prej nane, Baca Xheka, miqtë e shtëpisë Kolë Marash Vata dhe Kolë Kurti.
Në maj të vitit 1923, me këmbënguljen e të bijës, Nareja dhe Norës (bashkëshortja e Kolës) bëhet varrimi i tij, Dedës, dhe i Kolës në Shkodër. Ato i sollën nga Oroshi dhe Vlona eshtrat e tyre. Në këtë ceremoni morën pjesë mijëra vetë në shenjë nderimi e vlerësimi për veprën e misionarëve të Kombit. Shumë personalitete politike, akademike, historianë e media të kohës e vlerësuan ashtu siç e meritonte Titanin e Shqiptarizmit.
Në vitin 1965 vdiq Nora, bashkëluftëtarja, “Djali i Babës”.
Kështu u shua familja legjendare e Ded Gjon Lulit, e shquar në betejat për liri e pavarësi.
Ajo shkroi emrin me shkronja të arta në Panteonin e Kombit.
Mbeti përjetësisht kryefjala e kallzuesi i kujtesës sonë historike shqiptare.
Vepra e Ded Gjon Lulit është derdhur në bronz tek Kulla e tij, simbolikisht, ashtu si atëherë kur priste miqtë e shumtë dhe para Muzeut Histoik Kombëtar në Tiranë. Ajo është përmendore e shpirtit të nacionalizmit shqiptar.
