Intervistë nga Violeta Murati
Pse një libër për Prishtinën?
Një libër për Prishtinën ka shumë arsye: letrare, kulturore, politike, historike. Dhe më shumë se kaq: një frymëzim nga një jetë që ka ngritje dhe rënie, përplasje nga më të çuditshmet, por, mbi të gjitha, ka shumë dhembje. Aty ku ka dhembje, ka edhe shumë arsye për të bërë letërsi. Në fillim të këtij shekulli Prishtina u bë qytet-metaforë. Ajo vazhdon të mbetet e tillë: tokë e premtuar, ëndërr dhe zhgënjim njëkohësisht. Është vend ku njerëzit luftojnë njëkohësisht për mbijetesë dhe lavdi heronjsh.
Ju botoni në Tiranë librin për Prishtinën, pse e keni shmangur qytetin tuaj?
Unë nuk njoh kufizime të këtilla, prandaj nuk më bën përshtypje ky veprim. Letërsia shqipe është një e tërë, pavarësisht se ku botohet dhe çfarë tematike ka. Në të vërtetë, tani më ra ndër mend se para tre vitesh Ministria e Kulturës e Kosovës e hoqi librin tim nga konkurrenca për njëfarë çmimi me shpjegimin se ishte botuar në Tiranë. Mbeta i çmeritur. Nuk e kisha besuar se marrëzira të këtilla ndodhin ende. Pra, hapësira kulturore dhe letrare shqiptare është unike dhe e pamundur që të ndahet në provinca letrare. Unë bëj letërsi shqipe dhe i referohem një lexuesi të supozuar të mbarë hapësirës shqiptare. Më anë tjetër, duhet të kuptojmë edhe një gjë: libri dhe botimet janë të parët që e kanë integruar hapësirën tonë kulturore, ndërsa mua më pëlqen të jem i përfshirë në këtë integrim, pa kufizime tematike dhe, ç’është më me rëndësi, pa kufizime gjuhësore. Dhe pikërisht, sa i përket gjuhës, ndihem i barabartë me çdo shkrimtar shqiptar që shkruan në Tiranë, ose kudo gjetkë. Të shkruarit shqip në kuptimin e plotë të fjalës është themeli dhe rrafshi ekzistencial i letërsisë që përpiqem të bëj. Fundja, pse të mos e themi krejtësisht qartë dhe pa komplekse: letërsia e Kosovës nuk ekziston më, sepse kanë pushuar faktorët që e kanë kushtëzuar ekzistencën e saj. Ishte një përvojë letrare e letërsisë shqipe, siç ishte dikur, ta zëmë, letërsia arbëreshe. Tani nga letërsia e Kosovës ka mbetur vazhdimësia e një përvoje letrare, e cila gradualisht po integrohet në letërsinë e gjithëmbarshme shqipe.
Mendoj se ky libër do të të vendosë padyshim në një debat, ndoshta diskutim për një vështrim personal të Prishtinës për ashpërsinë, dashurinë, dhimbshurinë tuaj?
Besoj se ka kaluar koha, kur letërsia vendoste debate ose diskutime. Së paku te ne kjo ka kohë që nuk ndodhë më. As tani nuk do të ndodhë, sepse ne nuk kemi krijuar ambient kulturor, në të cilin do të diskutoheshin pikëpamje dhe ide që burojnë nga fusha e artit. Te ne diskutohen pikëpamjet politike, nuk diskutohet asgjë tjetër, në një kohë që aty, pra në politikë, ka një shterpësi të madhe idesh. Por edhe nëse diskutohet, gjë që pra nuk e besoj, diskursi sërish do të dominohet nga idetë politike, duke iu referuar autorit si kritik i ashpër i realitetit dhe jo si realitet që prodhon zhgënjimin. Më anë tjetër, askush nuk do ta mendojë se ndërgjegjja kritike e letërsisë qëndron mbi çdo vetëdije tjetër kritike, ndërsa duhet marrë parasysh se pyetjet ekzistenciale që shtrohen në këtë roman nuk janë filozofema të zbrazëta, por kanë një arsye, sepse nxiten nga një mori faktorësh socialë, kulturorë, politikë, historikë etj.
Pse është e pamjaftueshme liria për Kosovën, një shqetësim që e shoqeron gjithë romanin?
Të gjithë njerëzit që kanë lindur në liri, nuk kanë pse të mendojnë për lirinë dhe vlerat e saj. Ndryshe është kur jeton në dy kohë, lindë dhe rritesh në një mungesë lirie, lirinë e quan ëndërr shpesh të paarritshme, pastaj përnjëherësh ajo bëhet realitet. Tani gjendesh në situatë që duhet ta peshosh vlerën e saj. Ata që kanë lindur në liri nuk e peshojnë vlerën e lirisë. Ç’është, pra, ajo liri? Ajo krijon disa predispozita që njeriu të jetojë më mirë, por nuk zgjidh asnjë problem filozofik, ekzistencial. Të gjitha liritë janë të pamjaftueshme, por liria e Kosovës është dyfish e tillë, sepse pritja ka qenë e madhe. Pastaj, kur ëndrra bëhet realitet, ju e dini se e humb madhështinë dhe shkëlqimin e saj. Më pas vjen ana pragmatike: Kosova nuk është e lirë nga shtrëngesat e saj, nga pamundësitë e saj. Ajo tani është rob i veseve njerëzore, i vanitetit njerëzor, i djallëzisë njerëzore. Ajo nuk qeveriset mirë, njerëzit kanë humbur iluzionet dhe ëndrrat e tyre, të gjithë duan të jetojnë diku tjetër. Kjo është tragjike. Fundja është njësoj si liria juaj më 1991. Ju përnjëherësh u gjendët të lirë nga diktatura, por nuk dinit çfarë të bënit me lirinë tuaj. Tani sekush e gjeti një zgjidhje: të braktisë Shqipërinë dhe Kosovën, siç vjen një çast kur duhet të braktisësh iluzionet, ëndrrat. Kjo është e dhimbshme, por është gjendje reale.
Ju hyni në qytet, lagje, rrugica, nëpër shtëpi, ata që lidhen me qytetin, për t’i njohur, dëshmuar… Pse ka qenë domosdoshmëri kjo për romanin?
Nuk e di a ka qenë e domosdoshme, por kjo është zgjedhja ime. Unë e kam projektuar një realitet, unë jam shkrimtar, romani është imi dhe unë kam të drejtë ta bëj këtë. Por që kjo të ketë një arsye të mbështetur, më duhet t’ju them se tani letërsia nuk njeh kufizime përjashtuese dhe kode që imponojnë zgjidhje të përhershme. Pra, ashtu siç ndodh zakonisht, unë mora një Prishtinë reale, të tillë siç e njoh tani dhe siç e kam njohur dikur, e bashkova me fiksionin dhe bëra një “qytet letrar”, që nuk është i lehtë për t’u përshkruar, aq më pak për të jetuar në të. Po këtë dikur e kam bërë me Tiranën, te romani “Hotel Arbëria”.
Nuk mund të rrimë pa pyetur për Panairin e Librit në Tiranë: çfarë ndjesish keni kur imagjinoni lexuesin shqiptar? Sa lexojnë shqiptarët e të dy anëve.
Nuk kam ndjesi të veçantë, sepse lexuesi shqiptar nuk e shoh si turmë, shoh vetëm lexuesin individual, ai më bën përshtypje. Nëse e kam një lexues, një të vetëm, unë i falëm atij, askujt tjetër, vetëm ai më bën të ndjehem shkrimtar. Më anë tjetër, Panairi i Librit në Tiranë për mua është shumë i rëndësishëm, sepse që njëzet vjet e këndej të gjitha veprat që i kam botuar, këtu i kam paraqitur për herë të parë. Panairi i Tiranës është ngjarje kulturore, ku unë ndihem tamam shkrimtar. Me të nuk mund të krahasohet asnjë tjetër.
