Nga Nikollë LOKA – studiues
Studimet për historinë e arsimit në trojet shqiptare janë përqëndruar kryesisht pas fillimit të shkrimit shqip dhe hapjes së shkollave në gjuhën shqipe. Pa i ndërprerë studimet për këtë periudhë, është e nevojshme që historianët tanë të pedagogjisë të përqëndrohen më shumë në arsimin në trevat shqiptare në kohën e Vjetër dhe të Mesme, të njohura si periudhat e arsimit në gjuhë të huaj, kur si gjuhë e shkollës dhe mësimit përdoreshin greqishtja dhe latinishtja. Pavarësisht nga mangësitë e theksuara formuese dhe informuese, arsimi mesjetar edhe në trevat shqiptare u bë pararendës i Rilindjes Evropiane, që u ndërpre në fillimet e saj prej luftërave me osmanët.
Niveli i zhvillimit arsimor të një vendi është tregues i qartë i zhvillimit shoqëror të tij. Me këtë shqetësim duhet t’i shohim studimet tona edhe për arsimin mesjetar. Ndërkohë që Evropa po shkon drejt unifikimit, ajo është e vëmendëshme ndaj ndihmesës që jep sejcili vend në kulturën e përbashkët. Shqiptarët po kërkojnë të integrohen në Evropë si bartës të një gjuhe dhe kulture të veçantë, në Evropën multikulturore dhe si një vend me trashëgimi kulturore evropiane, në Evropën me identitetin kulturor të saj.
Mesjeta ka privilegjin se krijoi për herë të parë hapësirën kulturore evropiane. Paraardhësit tanë, jetuan në këtë hapësirë si banorë të barabartë me fqinjët e tyre. Por ata jetuan si ilirë, arbër dhe shqiptarë, në një zonë tampon midis kulturave, që e begatoi edhe më shumë këtë hapësirën kulturore shqiptare, duke i dhënë disa përparësi krahasuar me territoret e brendëshme monokulturore.
Duke lexuar veprën kapitale “Historia e arsimit dhe mendimit pedagogjik shqiptar, (grup autorësh, Tiranë 2003) dhe librat e disa studiuesve të shquar: Jashar Rexhepagiç, “Zhvillimi i arsimit dhe i sistemit shkollor të kombësisë shqiptare në territorin e Jugosllavisë së sotme deri në vitin 1918.” (Prishtinë, 1970); Hajrullah Koliqi, “Historia e Arsimit dhe e Mendimit pedagogjik Shqiptar,” (Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, Prishtinë, 2002); Ludovik Shllaku, “Shkollat klerikale”, (Shtëpia Botuese Camaj-Pipa 2002 ), që janë marrë posaçërisht me historikun e arsimit shqiptar, si dhe studiues të tjerë, që e kanë trajtuar këtë temë, shihet se periudhës së Mesjetës i lihet shumë pak hapësirë. Pa shumë pretendime, do të parashtroj edhe ndonjë fakt të ri, apo dhe ide, që do të ndihmojë sadopak në studimet e ardhëshme.
…
Që nga fillimi i Mesjetës së herëshme dhe deri në prag të Rilindjes Evropiane është një periudhë e gjatë kohore që në shkencën e historisë është quajtur Koha e Mesme. Studiuesit e historisë së arsimit shqiptar, mbështetur në të dhënat arkeologjike dhe dokumentat historike kanë sjellë të dhëna për institucionet arsimore mesjetare në trevat shqiptare. Studimet e tyre janë një bazë e mirë për punën, që do të bëhet në të ardhmen. Si arritje të historisë së pedagogjisë sonë mund të theksohen tezat se manastiret baziliane bizantine dhe benediktine katolike kanë qenë edhe në vendin tonë qendra të dijes dhe të kulturës, se në trevat shqiptare janë krijuar shkolla pranë manastireve, katedraleve dhe famullive, të cilat kanë arsimuar një masë njerëzish për nevoja fetare, por edhe nevoja të tjera, se veprimtaria e urdhërave domenikanë dhe françeskanë ka qenë mjaft e rëndësishme, pasi u bënë nismëtarë të zhvillimit të arsimit elementar, të mesëm dhe të lartë, si dhe të shkrimit dhe arsimit shqip.
Megjithatë, të dhënat për periudhën mesjetare lejojnë që të nxirren edhe përfundime të tjera të rëndësishme. Duke qenë se arësimi mesjatar ka qenë kishtar, ose i ndikuar nga kisha, studimet për arsimin në trevat shqiptare duhen parë në lidhje me studimet për zhvillimin e krishtërimit. Në Mesjetë, deri në pushtimin turk, niveli i zhvillimit shoqëror dhe kulturor i trevave shqiptare ishte i krahasueshëm me vendet e tjera të Evropës. Në prag të pushtimit osman në territoret shqiptare kishte 80 seli peshkopatash, me manastire, katedrale, abaci e kisha të tjera. Në ato rrethana arsimimi ka qenë shumë i përhapur dhe i hapur për të gjithë ata që donin të bëheshin klerikë. Edhe fëmijët e kultivuesve të tokës mund ta vazhdonin shkollën. Ndërsa për aristokracinë krahas arsimimit monasticik, përdorej edhe të mësuarit në kështjellë, i cili ndonëse kishte për qëllim formimin e kastës sunduese, në thelbin e vet ishte kishtar.
…
Dokumentat e oborreve princërore shqiptare dëshmojnë se aristokracia e trevave tona ishte e arsimuar dhe zotëronte një apo më shumë gjuhë të kulturës. Kështu në oborrin princëror të Muzakajve përdorej si gjuhë zyrtare greqishtja, tek Balshajt latinishtja dhe sllavishtja, ndërsa tek Kastriotët të tre gjuhët, ndonëse sllavishtja kishte ndikim shumë më të vogël se dy gjuhët e tjera. Formimi i klasës aristokratike me nivelin më të përparuar për kohën është dëshmi e një shoqërie të zhvilluar. Këtë zhvillim të oborrit princëror duhet ta shohim në lidhje me zhvillimin e përgjithshëm që egzistonte në vend, pasi nëpunësit ishin pjesë e atij populli. Nga ana tjetër dinjiteti i princërve nuk lidhej vetëm me nivelin kulturor të oborreve, por edhe të subjekteve të tyre, të cilët padyshim ishin në masë të arsimuar.
Në trojet shqiptare janë formuar gjatë Mesjetës disa qendra të rëndësishme fetare me rëndësi për të gjithë gadishullin tonë. Justiniana Prima ishte seli e vikarit apostolik që kishte në varësi kishat e një pjese të madhe të Ballkanit; ndërsa pas pushtimit të qytetit prej barbarëve kjo seli u transferua në Ohër. Patriarkati i Ohërit kishte nën juridiksion në shekullin X popullësinë greke bullgare dhe serbe. Qyteti i rëndësishëm bregdetar i Durrësit deri në shekullin X ishte seli metropolite me juridiksion mbi 15 ipeshkëvi të tjera. Ndërsa Arqipeshkëvia e Tivarit kishte nën juridiksionin e saj 12 ipeshkëvi katolike në territoret e Shqipërisë, Dalmacisë dhe Serbisë. Këto qendra të rëndësishme klerikale, krahas problemeve të tjera të formimit shpirtëror të njerëzve, janë marrë edhe me arsimimin e popullsisë.
Në rrethinat e Ohërit, gjatë sundimit të mbretit Simeon, Klementi dhe Naumi, nxënësit e Cirilit dhe të Metodit kryen veprimtari misionare për përhapjen e shkrimit sllav. Klementi hapi në trojet shqiptare një numër kishash, manastiresh dhe shkollash. Brenda shtatë vjetësh 3500 nxënës të këtyre shkollash u bënë priftërinjë, mësues, e tjerë. Ky numër i madh i nxënësve të punësuar, si dhe të tjerëve të papunësuar dëshmon se në këtë rajon kishte një rrjet të gjërë institucionesh fetare dhe arsimore, pavarësisht se shkollat mund të kenë qenë për një rajon më të gjërë, ndoshta për të gjitha viset nën juridiksionin e Patrikanës së Ohërit.
Në Durrës, në vitet tetëdhjetë të shekullit XIV është themeluar njëri ndër universitetet e para të Evropës; universiteti i parë mesjetar në Ballkan, (Studium generale) me 9 magjistra dhe 100 nxënës, i cili shërbente si qendër studimesh edhe për Bosnjën, Dalmacinë dhe Hungarinë. Veprimtaria e Universitetit të Durrësit u ndërpre në vitin 1501, kur hordhitë osmane pushtuan qytetin.
Ndërsa qendra arqipeshkvnore e Tivarit ka shkollën e parë benediktine në trojet shqiptare, që në shekullin XI. Pas saj në atë qytet u ngritën edhe shkolla të tjera episkopale, rregulltare, qytetëse, zejtare, e tjerë. Ky rrjet i gjërë shkollash ka ndikuar në përgatitjen e klerikëve,murgjëve, noterëve, shkruesve, e të tjerë, që nevojiteshin shumë në atë periudhë të zhvillimit të disa qyteteve bregdetare shqiptare dhe dalmate.
Një veçori e trojeve shqiptare është se u trashëguan shumë qytete antike, të cilat në Kohën e Vjetër patën arritur nivel të lartë zhvillimi. Qytete të tilla si Durrësi, Shkodra, Lezha, Ulqini, Vlora, Orikumi, Berati, mbetën qendra të rëndësishme urbane, të arsimit dhe kulturës.
Duke kaluar në Mesjetë, ato u transformuan. Dihet se qyteti mesjetar ishte në radhë të parë, qytet ipeshkvnor, seli e ipeshkëvit dhe vendi i një manastiri të rëndësishëm.
…
Nëpër territoret shqiptare kalonte kufiri kulturor midis botës romake, greke dhe pas vitit 880 , kur sllavishtja u njoh si gjuhë liturgjike prej papës Gjoni VIII edhe i botës slave. Kështu territoret shqiptare u gjenden në mes të presionit të tre kulturave të ndryshme, që luftonin gjithësejcila për dominim. Në Shqipërinë e Veriut mbizotëronte riti latin dhe latinishtja, në Shqipërinë e Jugut riti grek dhe greqishtja, në Shqipërinë e Mesme diku njëra gjuhë e diku tjetra. Pushtimet bullgare e serbe bënë që të përdoret për pak kohë në disa treva edhe shkrimi sllav. Ky rivalitet bëri që trojet shqiptare të jenë në qendrën e vëmendjes së palëve, duke mos u parë si periferi e ndonjë hapësire kulturore të veçantë, por si një qendër ku përplaseshin ritet, kulturat dhe gjuhët e ndryshme.
Për vetë rrethanat, çdo sundues i ri, pas pushtimit ose rritjes së ndikimit politik në vend, ka zhvilluar edhe veprimtari misionare. Rolin më të madh në përhapjen e krishterimit, dijes dhe kulturës në trevat shqiptare gjatë Mesjetës, si kudo në Evropë e kanë patur manastiret. Termi monasticizëm vjen prej greqishtes „monachos”, që do të thotë person i vetmuar dhe shpreh rrugën e jetës që zgjidhnin burra dhe gra të caktuara, që tërhiqeshin nga jeta e përditëshme tokësore dhe i përkushtoheshin shërbimit shpirtëror.
Në fillim monasticizmi u zhvillua në Lindje, që në shekullin IV, pastaj në gjysmën e parë të shekullit VI u përhap edhe në Perëndim. Për egzistencën e tij në trevat shqiptare dëshmon Codex purpureus i shekullit VI dhe Codex aurum i shekullit X, të gjetur në manastirin e Beratit, si dhe shumë dorëshkrime që gjenden në Arkivin e Shtetit dhe tetë arkivat rajonalë në vendin tonë, shkrime biblike, liturgjike (gregoriane, ambroziane, bizantine), martirologji në gjuhët greke, latine, perse, arabe. Gjithashtu egzistenca e shkruesve në shekullin X në Berat, Korçë, Durrës, Elbasan dhe Shkodër është e dokumentuar nga pikëpamja paleografike.(1)
Dokumenta me rëndësi të madhe për historinë e Mesjetës së herëshme në Ballkan janë “Analet e priftit të Dioklesë”. Vetë autori i Analeve duhet të ketë patur një nivel të lartë kulture. Gjithashtu gjetja e dorëshkrimeve të gjuhëve lindore në trevat shqiptare dëshmon se ka patur manastire të rëndësishme kristiane. Në manastirin e shejtorëve Serge e Bacchus, pranë Shkodrës vinin të qëndronin mbretërit dhe princët kishin varret e tyre. Mbretëresha Helena e Serbisë, katolike franceze ndërtoi për françeskanët kishën dhe manastirin e Shën Mërisë në Shkodër dhe manastirin e Shën Markut në Ulqin. Këto manastire që gëzonin përkujdesje mbretërore ishin padyshim më të njohura se të tjerët.
Sipas dokumentave, në Shqipëri ka patur 30 manastire benediktine, ndër të cilët në Shirgj pranë Shkodrës, Durrës, Rubik, Orosh, Bokjanin, Ndërfanë, Kurbin, e tjerë. Sipas Shuflajt benediktinët i ndërtuan manastiret jashtë qyteteve, në zemër të popullësisë shqiptare.
Pavarësisht nga ndryshimet në rit midis manastireve baziliane lindore dhe benediktine perëndimore, kishte shumë gjëra të përbashkëta: murgjit ishin të angazhuar me lutje, punë, veprimtari kulturore dhe arsimore si lexim, shkrim, kopjim, mësim përmendësh i psallmeve, e tjerë. Si tek bazilianët edhe tek benediktinët studiohej literatura e etëve të kishës, botoheshin libra dhe kishte biblioteka.
Në fillim manastiret ishin të vetmet institucione arsimore dhe kishin monopolin e arësimit. Sapo fëmija bënte 6 vjeç, prindi e dorëzonte në manastir, ku ai edukohej për tu përgatitur për klerik.Arësimi ishte falas. Falë Biblës mësoheshin leximi, kënga, psallmet. Një ekip ekspertësh të UNESCO-s, që u bëri studimin në vend dorëshkrimeve të vjetra, të zbuluara në trevat shqiptare, e konsideron Arkivin Qendror të Shtetit si “njërin ndër më të rëndësishmit në Ballkan”. (2) Veprimtaria e rëndësishme e krijimit dhe kopjimit, që është zhvilluar ndër manastiret shqiptare ka qenë një veprimtari e mirëfilltë arsimore për kohën, domethënë rezulton se në trevat tona kanë qenë disa nga qendrat më të rëndësishme ballkanike të kulturës.
Arësimi monasticik i përket periudhës së Mesjetës së herëshme, kur shoqëria ishte rurale dhe shqetësimi kryesor ishte përgatitja e klerikëve. Me rritjen e qyteteve, manastiret gradualisht humbën monopolin mbi arësimin. Me legjislacion kishtar u krijuan shkollat e katedraleve dhe famullive. Koncili III i Lateranit këshillonte mbajtjen e një mësuesi të gramatikës në çdo katedrale dhe në Koncilin IV kjo masë u zgjerua në të gjitha kishat e mëdha. Në vazhdim të këtyre masave çdo kishë metropolite u udhëzua të mbante një mësues teologjie, për të mësuar klerin lokal. Pranë famullive u vendos të zhvilloheshin kurse të shkrimit dhe të leximit me të rinjtë, për t’i aftësuar ata që të shkruajnë dhe të lexojnë. Për herë të parë në arësim bëhet një revolucion i madh dhe kisha del jashtë problematikës së saj, duke menduar për arsimimin e një numëri sa më të madh njerëzish. Në shkollat e katedraleve jepej lexim gramatikë, latinisht, shkrimet e shejta, astronomi që nevojitej për njohjen e festave të lëvizëshme. Sipas konceptit të kohës, dija ishte e rëndëndësishme, se shërbente si mjet për të njohur zotin. Në Mesjetë Bibla ishte mbi të tjerat. Shën Augustini, njëri ndër etërit e kishës pati thënë se “ muzika, numërat, bimët, kafshët, gurët e çmuar dhe të gjithë të tjerat ndihmojnë për të kuptuar më mirë Biblën”.
Të dhënat e dokumentuara për praninë e shkollave shqiptare datojnë prej shekullit X e këtej. Në këtë periudhë kemi një stabilizim të hapësirave të ndikimit të sejcilit rit fetar, me katolikët në veri dhe ortodoksit në jug, të cilët kanë patur një zhvillim të përafërt arsimor.
Disa shkolla ortodokse sllave kanë egzistuar midis liqenit të Ohërit dhe të Prespës që në shekullin X. Por shkolla më e vjetër ortodokse e dokumentuar në trojet shqiptare është e manastirit të Spanojt në liqenin e Janinës, e ngritur që më 1206 prej themeluesit të despotatit të Epirit, Mihal I Ëngjëlli. Afërsisht i kësaj periudhe është edhe manastiri i Ardenicës me shkollën e vet të shekullit XIII, … ku mësonin të gjithë klerikët e Myzeqesë dhe të Beratit, shkollë e cila ka vazhduar deri më 1684, kur është mbyllur. Përmenden edhe shkollat e manastireve të Shën Ion Theollogut të Kamenicës, Navaricës dhe Stillos, të hapura që në vitin 1275, shkolla e manastirit të Zvërnecit në Vlorë, që ka egzistuar deri në vitin 1376. Me vendimin e sinodit të Konstandinopojës, klerikët ishin të detyruar të jeprnin mësim falas.
Në krahinat veriore dhe verilindore të Shqipërisë gjatë kohës së sundimit të mbretërve serbë filloi të përdoret edhe shkrimi në gjuhën slave. Në zonën e Shkodrës në këtë periudhë u ndeshën të tre kulturat: bizantine, slave dhe latine.
Asnjëherë nuk u shua ndikimi perëndimor në trojet shqiptare. “Latinët” e Dyrrachiumit, që egzistuan gjithnjë, u shtuan me rënjen e Perandorisë Bizantine në vitin 1204 dhe sidomos në periudhën që vijon me krijimin prej Anzhuinëve të “Mbretërisë së Shqipërisë” në vitet 1273-1304.
Vepër e benediktinëve ishte kthimi i Shqipërisë së Veriut në katolicizëm, ndërtimi i një numëri të madh manastiresh, dhe objektesh të tjera të kultit dhe përgatitja e murgjëve dhe klerikëve të tjerë për shërbesat fetare. Pas tyre erdhën domenikanët dhe françeskanët, të cilët trashëguan prej benediktinëve përvujtësinë dhe dashurinë për dijen dhe kulturën, por ishin më të lidhur se ata me njerëzit. Ata i dhanë hov të madh zhvillimit të arësimit. Në kohën e domenikanëve dhe françeskanëve trojet shqiptare u mbushën me objekte kulti dhe shkolla. Klerikët dhe murgjit shqiptarë shërbyen edhe në vendet e tjera. Studiuesi i njohur i Mesjetës shqiptare Milan Sufflay e përshkruan kështu Ndërfanën e asaj periudhe“më në jug fare, ndër gjind shqiptarë, ndërmjet dy lumenjëve të Fanëve, në krahinën prej nga në të katërmbëdhjetin shekull dilnin priftërinjë për krejt Dalmacinë, gjendeshin Abacia e Shën Palit dhe Abacia Shën Mëria e Ndërfanës.” Prania e klerikëve shqiptarë në trevat dalmate është tregues i pranisë në vendin tonë të qendrave të nevojëshme arsimore për përgatitjen e klerikëve, si dhe i nivelit të kënaqshëm të formimit të tyre, sa morën përsipër edhe funksione të larta drejtuese. Praninë e madhe të shqiptarëve në Dalmaci e përshkruan Jireçek:”Mungesa e klerit vendas në Raguzë në shekujt XIV-XV u plotësua me priftërinjë dhe rregulltarë nga Shqipëria e Veriut. Kuvendi i këtij qyteti ishte i mbushur me rregulltarë shqiptarë; Guardiani dhe Kustodi i françeskanëve ishin shkodranë dhe Priori i domenikanëve ishte ulqinak. Në vitin 1385, Provinciali i françeskanëve të Sllavonisë ishte një shqiptar.
Qendrat arsimore të domenikanëve dhe të françeskanëve që u ngritën në Shqipëri qenë të shumta. Falë veprimtarisë së tyre funksionuan shkollat: në Ulqin në vitin 1258-1571, në Kotorr në vitin 1266-1591, në Durrës më1278, në Shkodër më 1345-1487 Në Lezhë më 1483-1512, në Tivar nga gjysma e dytë e shekullit XI, si dhe në Drisht, Novobërdë, e tjerë. Sufflay përmend shkollat e Shën Barbarës dhe Shën Crasie në Shkodër dhe shkollat e Shën Crucis, Shën Gjergjit dhe Shën Mërisë në Drisht.
Në shekullin XIII-XV, disa qytete bregdetare si Durrësi, Shkodra, Ulqini, Kotorri kishin arritur në një nivel të lartë zhvillimi për kohën. Ata kishin njëfarë vetqeverisje, statutin, monedhën dhe administratën e vet. Ky nivel zhvillimi kërkoi kualifikimin e njerëzve për të organizuar jetën qytetare, duke nxitur zhvillimin e shkollave urbane, që u panë si përpjekje për të dalë në mjedise më të gjëra shoqërore. Edhe këto ishin institucione të fesë dhe të kishës; mësimi nuk ishte laik, por mësuesit dhe nxënësit përfitonin nga një liri më e madhe shprehje.
Arsimi urban mori forma të ndryshme si shkolla të pavarura për noterë dhe tregëtarë, e tjerë. Lëndët mësimore konsideroheshin si ndihmëse të doktrinës së shejtë. Shkollat urbane në fillim ndryshuan vendin, pastaj përmbajtjen. Shkollat urbane krijuan një traditë të mirë dhe u bënë të nevojëshme për banorët, veçanërisht të qyteteve. Pas pushtimit të Ulqinit prej Venedikut më 1406, një përfaqësi e qytetarëve paraqiti kërkesën për të mbajtur për nevojat e qytetarëve një noter që do të shërbente për të shkruar dokumentet e tyre, si dhe do tu mësonte fëmijët. Duket se arësimi privat u përhap shumë në Veriun e Shqipërisë. Me zhvillimin e shoqërisë qytetare u bë njëfarë ndarje shoqërore e punës, ku tregëtaret dhe zejtarët ishin të interesuar të merrnin me pagesë mësues për fëmijët e tyre. Ndërkohë kishte një shtresë intelektualësh që jetonin, përmes shkrimeve e kopjimeve. Nga trevat shqiptare kishte edhe njerëz të interesuar për të gjetur mësues privat, ashtu edhe mësues të interesuar për të fituar përmes profesionit të mësimdhënjes. Magistër Johani, doktor në gramatikë deklaron se i premton dhe i detyrohet presbiterit Andrea nga Shën Pali i Pultit se do ti mësojë nipin e tij Nikollën të lexojë dhe të shkruajë sipës mënyrës tregëtare dhe do t’i mësojë atij Donatin dhe Katonin që të dijnë të përkthejnë. Falë nivelit të lartë të mësuarit, një pjesë e madhe e 24 noterëve dhe shkruesve në Raguzë ishin shqiptarë. Por nuk mungonin as mësuesit privat. Këshilli i madh i Republikës i caktoi 10 perperë Teodorë Nikollës nga Drishti, për të paguar qiranë e lokalit, ku do të mësonte fëmijët e Stanjës.
Të dhënat e deritanishme lejonë të nxirret konkluzion për nivelin e intelektualëve arbëresh të kohës. Prifti Nikollë Durrësaku, më 1250 ishte sekretar i papës Inoçenti IV. Në një letër të Papës Inoçenti IV më 1254 urdhërohet Provinciali i Françeskanëve të Kalabrisë të paraqesë për ipeshkëv të Kratones magistrum Nicolaum de Durachio. I ardhur prej vendit të tij, doktori në Teologji, fra Nikolla de Samaxis u paraqit si legat, përfaqësues i Balshës II tek senati i Venedikut. Kjo traditë e pasur intelektuale e shqiptarëve do të japë më vonë humanistët e mëdhenjë shqiptarë të Rilindjes Evropiane, të cilët qëndrojnë denjësisht përkrah njerëzve më të ditur të Evropës së atëherëshme.
Pas shekullit XII, fryma poetike dhe bukuria e latinishtes u zbehën nën ndikimin e zhvillimit të shkollave dhe të universiteteve, që e bënë gjithnjë e më shumë gjuhë të shkollës dhe të teknikës, të profesorëve, nxënësve,priftërinjëve,sekretarëve, e tjerë. Askush nuk mendonte më në latinisht, por shkruante në këtë gjuhë. Rënja e latinishtes u shoqërua me rritjen e përdorimit të gjuhëve kombëtare. Krahas mësimeve që merrnin në shkollë, prindërit u transmetonin gojarisht fëmijëve, baladat, legjendat, jetën e shejtorëve në gjuhët popullore. Ky lloj mësimi e paraqiste botën lokale përmes traditës dhe mitit. Tradita popullore u transmetua gojarisht brez pas brezi deri sa u shkrua. Poemat u krijuan në vendet me kërcënimin më të madh, në gadishullin Iberik dhe gadishullin Ballkanik. Për nje periudhë kohe në Evropë u përdor dygjuhësia, latinishtja së bashku me gjuhët popullore. Pastaj latinishtja ua lëshoi vendin gjuhëve këtyre gjuhëve. Trojet shqiptare ndoçën të njejtën rrugë, veçse në kushtet e pushtimit osman, procesi i përhapjes së leximit dhe shkrimit shqip zgjati më shumë në kohë. Kështu në vitin 1584, në Letnicë të Shkupit dhe pak më vonë, në Stubëll të Gjilanit kanë funksionuar kolegje fetare,(shkolla të larta), ku përveç teologjisë studiohej edhe filozofia dhe klasikët. Ndërkohë kishte filluar mësimi i shqipes në Janievë, që në shekullin XVI.
Rënien e latinishtes e favorizoi shpikja e shtypshkronjës, e cila bëri që të shtohen shumë shtypshkrimet dhe të rritet numri i librave në gjuhët popullore që ishin në qarkullim. Përkthimet e librave të shejtë dhe librat me karakter fetarë ishin tekstet e para të përdorura në gjuhët popullore.
Arsimimi në gjuhën shqipe i pati fillesat në kohën e lindjes së gjuhëve popullore në Evropë. Por në kushtet e pushtimit turk, ky proces eci ngadalë dhe përmes vështirësishë të shumta. Ishin klerikët shqiptarë që përdorën të parët gjuhën shqipe, dhe që ngritën shkollat e para shqipe në trojet tona, por që në kushtet e veçanta të viseve shqiptare u detyruan për tre shekuj rrjesht të ishin edhe mësuesit e vetëm të shqipes në vend. Në fillim u hapen shkollat shqipe pranë kuvendeve françeskane : si shkolla e Kurbinit, Pdhanës, shkolla e mesme e Blinishtit dhe Shkolla e Velës. Pastaj u hapën edhe shkolla të tjera, ndonëse numri i tyre mbeti i kufizuar.
Literatura:
1. Le patrimoine culturel dans le Sud-Est Européen. Albanie, UNESCO, 26 avril-7mai 2004.
