Nga Mark SIMONI
Unë kam lindur në një qytet të çuditshëm që e kishte komoditetin dhe luksin e përrallave. Dhe që atëherë më është krijuar ideja se në qytete me një atmosferë të tillë jo vetëm mund të tregohen dhe të dëgjohen përrallat, por dhe me një lehtësi të jashtzakonshme mund të prodhoheshin rrëfime nga më fantastiket.
Të këtij tipi janë qytetet magjike, në të cilët ka dëshirë ta shkojë fëmijërinë e tij kushdo. Im atë më pati treguar për një poet të famshëm që pati thënë se “qyteti më i madh i botës, nuk është gjë tjetër veçse qyteti më i vogël i botës, por që ka burrat dhe gratë më të mëdhenj të botës”. Isha fëmijë dhe nuk e kuptoja metaforën e thënies, (të gjitha i merrja në kuptim të parë). Ndaj sa herë që e dëshiroja qytetin tim si më të madhin e botës, dilja në rrugë dhe vija re me dhimbje se burrat dhe gratë e mëhallave të vjetra, nuk qenë ndryshe vetëm si të gjithë njerëzit e vendeve përrreth. Dhe kjo asnjëherë nuk më jepte shpresën se së paku një ditë qyteti im i lindjes do të qe më i madhi në botë. Kur u rrita dhe ca, dhe e kuptova metaforën dhe ia mësova edhe emrin atij poetit të dikurshëm (Uollt Uitman), u mundova të numroja plot njerëz të mëdhenj, të përmendur dhe të shquar të vendit tim, por që asnjëherë nuk mjaftuan ta bënin dot qytetin më të madh nga ç’ishte. Dhe në fund të fundi, tek e mbramja më ka ardhur mirë. Nganjëherë madhështia ia humb formën dhe intimitetin vendeve të vogla, i prish urbanistikën e historive dhe ngjarjeve të vjetra, bën të harrueshëm emrat dhe ndodhitë më të mrekullueshme që ndryshojnë nga të gjitha historitë e tjera të botës. Legjenda nga më tronditëset silleshin rreth mëhallave të vjetra të qytetit tim. Qe një atmosferë ku rrinin bashkë të gjitha. Rrugica të ngushta me kalldrëm dhe kuaj e karroca që bridhnin natën si fantazma, plaka që thuhej se bënin magji dhe pak më tutje mejhanet plot me të dehur që pinin e dëgjonin ndonjë këngëtar që i binte violinës së tij të vjetër dhe këndonte këngë për ushtarë që humbën dhe s’u kthyen dot kurrë më në shtëpi. Aty përrreth qe kinemaja rrangalle me një sobë të madhe zjarri në mes dhe me filmin që jepej pa përkthim, vetëm i rrëfyer nga punëtori i kinemasë, që i dinte ndodhitë mbasi e kishte shikuar filmin qysh një ditë më parë. Pak hapa më tej shtëpisë sime qe varri i braktisur dhe pa asnjë eshtër, (hapur e vjedhur në ndonjë natë të errët nga njerëz të çuditshëm), pra varri bosh i heroit më të rëndësishëm të shqiptarëve. Tek tuk qenë ca hane të zymtë ku kalonin natën ardhacakë të largët që s’dihej kurrë as se nga vinin dhe as se për ku qenë nisur, misteriozë e të frikshëm. Ndoshta shitës ikonash, apo matrapazë shamiash e mallrash të kushtueshme. Qyteti kishte patur në mes një vorrnajë të vogël me njerëz të panjohur, të humbur dhe të largët që vdekja i pati zënë pikërisht rrethinave të mëhallave të vjetra. Diku binin këmbanët e mëdha të kishës që lajmëronin për mort apo për meshë, ndërsa në anën tjetër muezini këndonte nga minareja lutjet e akshamit. Nëpër rrugicat e ngushta sillej nëpër muzg me bidonin e vajgurit në dorë ndezësi i kandilave të rrugëve. Në një konvikt të vjetër rrëzë kalasë mesjetare rrinin ca kongolezë që shteti i pati strehuar atje. Historitë e jetës së tyre qenë legjenda më vete, dhe dukej se qyteti im e kishte fatin që t’u shtonte historive të veta edhe ato të kongolezëve. Në një shtëpi të vogël, të ulët e të mbledhur kruspull (taman mrrolur si vetë banorët e saj), jetonin vëlla e motër dy pleq bjellorusë që fati i pati tretur e hedhur pikërisht aty në qosh të mëhalles sime të vjetër, dhe rreth tyre qenë thurur histori nga më të llahtarshmet. Deri pas mesnate nga larg dëgjoheshin këngët e magjypëve që ose gjuanin bretkoca, bënin aheng e pinin raki në breg të lumit, ose kur ktheheshin vonë nga kinemaja këndonin këngët e filmit që sapo kishin parë. Përrreth mëhallave, apo të dalë aty këtu përbrij shtëpive të vjetra, qenë muret antik të qytetit të lashtë, të rëndë, të murrtë, me hijen e misterit në to. Poshtë tyre hapeshin ca tunele të errët dhe të frikshëm, që herë thuhej se kishin qenë burgje e hapsanë të tmerrshëm, e herë të tjera thuhej se të dërgonin tek thesare të çmueshme, dhe njerëzit që kishin kërkuar patën ngelur brënda në to njëherë e përgjithmonë. Rreth këtyre mureve gërmonin njerëz të ardhur nga larg, të veshur krejt ndryshe nga burrat e qytetit tim.
Ne fëmijët vraponim nga njëra mëhallë në tjetrën për të këmbyer pulla poste, kacavareshim mbas pajtoneve që dërgonin nuset nëpër dasma, i viheshim pas bandës së qytetit që luante muzikë për festa e përvjetore, dhe bënim me vete edhe ne sikur po u binim veglave, mblidhnim mbrapa mureve të vjetër të kinemasë copa nga filmat e dëmtuar dhe pasi i prisnim me kujdes me gërshërë i fusnim në palë të librit taman ashtu siç bënim dhe me pullat e postës, laheshim pa leje në lum apo bënim ndonjë zullum fshehtas mësuesve dhe prindërve. Seç kishim një dëshirë të fshiheshim nëpër trapazanët e shtëpive të vjetra, nën tjegullat dhe atje të bisedonim me shokët për sekretet tona që përherë mbylleshin me betimin, (duke bërë be’ për kokën e më të afërmve dhe më të dashurve), se nuk do t’ia tregonim kurrë të fshehtat askujtë, sido që të ndodhte
Dhe e gjithë kjo skenë e këtij teatri, kjo atmosferë e mbushur me ngjarje të fshehta, të errëta, mistike, ky qytet me rrugicat e ngushta, me dugajat e vjetra, me sherret, dashuritë, thashethemet dhe inatet e vogla, (që i jepnin shije dhe sharm mëhallave të vogla), me shtriga, magjistarë e fantazma, me shtëpitë karakteristike me oborr, puset me çikrik e avlli, me ato odat e mëdha me oxhaqe dhe me dritaret me kangjella të zbukuruara, me fallgjorë, ahengxhinj e këngëtarë të verbër, me plakat mbuluar me degërmija të bardha si shenjtoret, dhe me burrat hokatarë që talleshin me çdo gjë të kësaj bote, me të vdekur dhe endacakë, me ngjarje të kobshme dhe me hare të papara, me gjuetarët që ktheheshin në muzg nga kënetat me rosa e pata të egra varur pas biçikletave, me mallkime e bekime njëkohësisht, qenje të çuditshme mistike dhe vajtime të thekshme grashë, me makinën e postës që sillte më të rrallë ndonjë lajm a letër, me motorrin e dritave që bënte kiametin e zhurmës, me trumën e benzinës apo me mullirin e vjetër të zjarrit, të gjitha këto qenë një materie që do t’i kishte lakmi çdo banor i botës dhe me të cilën mund të prodhoheshin përrallat më të mrekullueshme e të çuditshme që ka dëgjuar ndokush.
Por nuk qe e thënë të shkonte gjatë. Një tërmet, nga më të tmerrshmit që ka rënë në vendin tone, në 1979 rroposi çdo gjë, duke rrënuar përfundimisht dhe pa mëshirë qytetin tim, dhe duke e bërë atë për pak minuta rrafsh me tokën. Çdo gjë u shëmb, ra përmbys, s’qe më, vdiq si të mos kishte qenë kurrë, asnjëherë. Shtëpitë, dugajat, mejhanet u kthyen në gërmadhë, xhamia, kisha, zyrat, shkollat, kinemaja, u rrënuan krejt. Por bashkë me të gjitha, me raftet, teshat, librat dhe albumet e fotografive, enët e kuzhinave, sepetet e vajzave që s’u bënë dot nuse, muret e rëndë rroposën nën vete njëherë e përgjithmonë dhe kujtimet e historitë tona të fëmijrisë, materien e tregimeve dhe legjendave, që në kokat tona i fantazonim dhe pastaj me to bënim përralla. Vetëm tek tuk ndonjë fill i hollë tymi apo ndonjë curril tubi uji dilte nga gërmadhat, si fryma e fundit e dikujt që po jepte shpirt. Tashmë qyteti kishte rënë, qe i rëndë dhe s’mundej më ta ngrinte dot askush. Me të u rropos dhe çdo gjë e tij. Vetëm një shkretëtirë rrënojash e gërmadhash shtrihej në atë vend ku pati qenë e gjithë bota ime. Të mbledhura kruspull, aty këtu për ditë e ditë të tëra rrinin plakat me të zeza që qanin nën zë, burrat që silleshin vërdallë, rreth e rrotull rrënojave me sytë e hapur tej mase si të çmendur, qentë dhe macet që vajtonin me lëngatë dhe kërkonin gërmadhave s’dihej se çfarë, kuajtë që hingëllinin si të tërbuar dhe vraponin me rropamë dhe humbnin nëpër terr, nuk dihej se ku.
Kur po shkruaja këto për qytetin tim mu kujtua një qytet tjetër shumë i largët, me një lloj fati tjetër, por i mallkuar me po të njëjtin trishtim e vetmi si dhe vendi im i lindjes. Famagusta e famshme dhe tronditëse njëkohësisht, qyteti që u braktis me një urdhër të prerë dhe mbeti shkret brenda pak minutash. Njerëzit ikën nga aty përgjithmonë, pa mundur të marrin dot asgjë. Në oborre shtëpish, varur në tel, prej vitesh thahen e lagen po të njëjtat rroba, përbri kangjelave kanë mbetur akoma po ata kukullat e vajzave të vogla dhe që sot ato vajza janë bërë nuse, rrëzë mureve të mbështetura janë biçikletat e vogëlushëve, ndonjë dorashkë e humbur apo këpucë e mbetur në rrugë nga ikja në alarm, patinat, ndonjë top i vetmuar, librat e përrallave që nuk mundet t’i lexojë më askush në këtë jetë. Në atë qytet bosh çdo gjë ka mbetur si në atë ditë, sendet, makinat me ccelesa në to duke pritur prej vitesh për tu ndezur, lodrat që tashmë kanë dalë nga moda, fotografitë që janë vjetruar, kitarrat dhe violinat që i ka marrë malli për gishtat e njerëzve. Trishtimi, harresa dhe pluhuri e kanë mbuluar atë vend të braktidur dhe të ndalur njëkohësisht. Kalendarët me ditët, muajt, vitet, s’kanë më kuptim në atë qytet, kanë mbetur varur kalendarët e vjetër që nuk tregojnë më dot asgjë. Edhe përrallat kanë ngecur dhe nuk thuhen më, s’ka se kush t’i tregojë. Sahatët e varur në mure janë lodhur të punojnë sa kanë mundur deri në grahmat e fundit, por dhe ato kanë mbetur tashmë. Ato dhe kohën nuk mundet askush më ta kurdisë. Vetëm shira, netë të gjata dhe gjethe të vyshkura bien në atë qytet të braktisur, dhe asgjë më, asnjë piptimë e zë.
Legjendat dhe përrallat janë të lidhura me jetën e qyteteve, madje nuk bëjnë dot asgjë nëse nuk shkojnë pas fatit të tyre. Janë vetëm fëmijët që e prishin këtë rregull, duke i ruajtur ato me një insistim të madh në kujtesën e tyre, madje dhe duke i zbukuruar, bërë më interesantë dhe duke i rritur qytetet edhe më të mëdhenj nga ç’ishin në të vërtetë. Fëmijët janë bekimi i madh i qyteteve dhe ndodhive të tyre.
