Nga dr. ZEF PREÇI – Qendra Shqiptare e Kërkimeve Ekonomike – Tiranë
Qysh në fundin e viteve 1980 pikëpamja kryesore që ka dominuar mendimin ekonomik të shprehur në raportet e Bankës Botërore ka qënë se ndërmarrja e politikave përkatëse mbeten mjeti kryesor nxitës për një përformancë të mirë në rritjen ekonomike.
Thelbi i kësaj pikëpamjeje mbetet fakti se pavarësisht pozitës gjeografike që ka një vend i caktuar, apo nivelit të zhvillimit ekonomik në një moment të dhënë, ndërmarrja e një pakete të përshtatshme politikash me synim rritjen ekonomike lidhet ngushtë me liberalizimin e tregtisë dhe konkurrencën, me privatizimin e ndërmarrjeve pronë shtetërore dhe mbajtjen e mjedisit makro-ekonomik stabël.
Është interesante të vihet në dukje se prej asaj kohe, një rëndësi e vecantë u jepej çështjeve të tilla si mbrojtja e të drejtave të pronës si dhe zbatimi rigoroz i detyrimeve kontraktuale.
Në rastin e ekonomisë shqiptare, përtej arritjeve të periudhës 2000-2008 në rritjen ekonomike apo në deshtetëzimin e ekonomisë së trashëguar nga sistemi socialist, për fat të keq, edhe mbas gati tre dekadash që nga ndryshimet sistemike të vitit 1991-1992, përsëri këto premisa bazë për një rritje ekonomike të qëndrueshme mbeten problematike edhe sot e kësaj dite.
Kështu, duke gjykuar mbi politikat e qeverisë shqiptare gjatë pesë viteve të fundit në financimin e investimeve pulbike vihet re prirja e kundërt e periudhës së rritjes së shpejtë të ekonomisë së vendit. Dmth në vend që të përmirësohej mbikqyrja e tregjeve dhe të konsolidohej kështu liberalizimi ekonomik, gjatë kësaj periudhe gradualisht shfaqen “monopolet që krijohen me ligj” mbi bazën e ofertave të pakërkuara në sektorët jetikë të shërbimeve publike duke përfshirë infrastrukturën publike të shëndetësisë, arsimit, transportit, etj. Të tilla janë koncesionet apo të ashtuquajturit “partneritete publike-private”.
Gjatë së njëjtes periudhë është shfaqur edhe fenomeni i zgjerimit të pranisë së kompanive të llojit “off-shore” dhe për rrjedhojë përvec faktit se kompani të njohura me emër ndërkombëtar (brand names) janë larguar apo i qëndrojnë larg vendit tonë, edhe përfitimet e ekonomisë sonë kombëtare nga asete publike strategjike të tilla si nafta, mineralet (sektorë këto që po ju nënshtrohen një shfrytëzimi agresiv me pasoja ambjentale dhe ekonomike, etj.) janë minimale në të adhurat buxhetore.
Kjo është aq e vërtetë sa sot mund të pohohet se më shumë se gjysma e kompanive të huaja që operojnë në sektorët strategjikë të ekonomisë shqiptare janë kompani ‘off-shore” dhe kjo ndodh në një kohë kur BE ka amenduar kuadrin e vet ligjor dhe institucional për parandalimin e përfshirjes së tyre në veprimtarinë ekonomike të vendeve antare për shkak të evazionit dhe të problemeve të tjera duke përfshirë edhe korrupsionin e zyrtarëve të lartë vendim-marrës dhe përfshirjes së parave të pista me jetën politike të vendeve të vecantë.
Gjatë kësaj periudhe, në ekonominë shqiptare ka ndodhur edhe fenomeni i penetrimit të shpejtë të kapitalit kinez nëpërmjet blerjes së aksioneve të kompanive të vendeve perëndimore – edhe konpanitë kineze janë kompani “off-shore” gjithashtu. Dmth. disa kompani apo konsorciume me emër janë larguar tashmë nga vendi.
Një tipar tjetër i këtij lloj zhvillimi, që në fakt nuk sjell rritjen ekonomike dhe qëndrueshmerinë makro-ekonomike të dëshiruar, është edhe fakti se përfshirja e kapitalit të huaj lidhet vetëm me shfrytëzimin e aseteve natyrore strategjike të vendit dhe fuqinë puntore relativisht të lirë të vendit. Për rrjedhojë, ekonomia shqiptare vazhdon të mbetet njëlloj ekonomi e tipit post-kolonial dhe rritja ekonomike e saj nuk krijon mundësi për të zgjeruar numrin e vendeve të reja të punës si dhe për të rritur pjesmarrjen në punë të fuqisë puntore të re dhe të kualifikuar dhe për rritjen e pagve të punës në këmbim të një rendimenti shoqëror pune më të lartë të saj. Këtu gjendet edhe shpjegimi kryesor për braktisjen e vendit nga disa qindra e mijëra vetëve gjatë 4-5 viteve të fundit. Pra ekonomia shqiptare, edhe pse është futur në nje trend rritës të saj, nuk absorbon dot fuqinë puntore të vendit dhe se papunësia ndër të rinjtë e shkolluar është rreth dy herë më e lartë se mesatarja e vendit.
Ndërkaq largimi i një numri investitorësh potencialë nga vendi ynë sic ishte edhe rasti fatkeq i një investitori të lincuar publikisht edhe fizikisht që pritej të investonte në Gjirin e Lalëzit disa qindra miliona Euro të çon në përfundimin se gjatë dekadës së fundit në xhepat e eksponentëve të krimit të organizuar janë grumbulluar shuma të mëdha monetare, është rritur ndikimi i këtij segmenti të krimit mbi vendim-marrjen dhe ligj-bërjen e vendit dhe se oligarkia vendase është në kërkim të sferave të investimeve prej nga mund të legjitimojë burimet e veta të kapitalit, madje edhe t’i shtojë ato përmes shndërrimit në borxh publik për shkak të investimeve në infrastrukturën publike. Ndoshta kjo është edhe arsyjea kryesore për FMN në Deklaratën e vet të përpara pak javëve i kërkoi Qeverisë pezullimin e partneriteteve publike-private si dhe heqjen dorë nga pranimi i “ofertave të pakërkuara” (në fakt ato janë më të kërkuarat për shkak të fitimeve monopol dhe të “pushtimit” de facto të tregjeve të caktuara si burime të pasurimit afagjatë dhe pa konkurencë..).
Personalisht e shoh të dobishëm këtë rekomandim si dhe pezullimin për këtë shkak edhe të programit të investimeve publike me përfshirjen e kapitalit privat të njohur si “Programi 1 Miliardë Euro” duke mbrojtur kështu interesat afatgjatë të ekonomisë sonë kombëtare nga agresioni i oligarkisë si dhe nga rritja e pakontrolluar e borxhit publik në të ardhmen, pak folur për deformimet në tregje dhe rritjen e ndikimit në proçeset demokratike të parave të pista, sidmos ato që janë akumuluar nga kultivimi, përpunimit, tregtimi dhe eksporti i canabiss sativa posaçërisht gjatë vitit 2016 dhe drogave të forta në periudhën e mëvonshme.
Studimet dhe raportet e institucioneve ndërkombëtare si dhe analizat tona mbi problemet e klimës së biznesit dhe të investimeve në vendin tonë tregojnë se problemet që lidhen me çështjet e pronësisë mbi tokën dhe përmbushja e detyrimeve kontraktuale janë ndër shqetësimet serioze të investimeve në vend.
Në vleresimin tim, është tejet paradoksale që nga njëra anë me amendimet në ligjin për investimet strategjike zgjerohet sfera e investimeve private me lehtësira shtetërore duke përfshirë deri edhe përpunimin e mbetjeve urbane, dhe nga ana tjetër Qeveria nxitoi të pezullonte zbatimin e Ligjit 7501 “Mbi tokën” dhe proçesi i legalizimit vazhdon të “prodhojë” pronarë ndërsa pronarët e mëparshëm që ju është zënë toka kompensohen me fonde buxhetore. Kjo situatë nuk premton asgjë të mirë për investitorët dhe çfarëdo justifikimi për veprimet anti-kushtetuese të pezullimit të zbatimit të ligjit në fjalë ushqen opinionin publik me emra nëpunësish të korruptuar dhe abuzues me pushtetin, por nuk sjell dot investitorët e shumëkërkuar.
Nuk përjashtohet edhe mundësia, që siç tregojnë edhe disa prej denoncimeve të kohëve të fundit në shtyp, zyrtarë dhe ish-zyrtarë të lartë, duke përfshirë edhe deputetë të Kuvendit të Shqipërisë, të jenë pjesë e këtij proçesi të ndarjes dhe rindarjes me forcën e pushtetit të aseteve strategjike në bregdetin e vendit, gjë që komprometon edhe qëllimin e mirë të deklaruar nga Qeveria për “vendosje rregulli” në këtë sektor. E nëse kjo ka ndodhur dhe po ndodh, është vështirë të mendohet se investitorët, sidomos ata që sjellin teknologji dhe menaxhim bashkohor, që hapin vende pune dhe kontribuojnë që ekonomia jonë kombëtare të ketë prodhim vendas dhe të bëhet më konkuruese, do të shkelin në vendin tonë.
