-Unë do të doja t’ju tregoja një legjendë që unë e dua shumë, por për të cilën ndjenjat e mia janë më tepër ambivalente. Midis kulturës, dashurisë së nënës, tradhtisë, nderit, traumës, patriotizmit, frikës, mbijetesës dhe lavdërimit për vetëmohimin, këtu ka shumë për të dashur – dhe për të urryer-
Historinë e mëposhtme ma tregoi për herë të parë babai im, me sytë e tij plot lot, ndërsa unë shëtisja nëpër rrënojat e kalasë së një qyteti historik të Shqipërisë veri-perëndimore të quajtur Shkodër. Kalaja, e cila ishte ndërtuar strategjikisht në një kodër me pamje nga qyteti në antikitet, u emërua pas protagonistit kryesor të legjendës për ndërtimin e ndërtesës: Rozafa. Në atë kohë unë isha ende fëmijë, por historia e kësaj gruaje të re më la një përshtypje të përhershme, kështu që unë kurrë nuk e kam harruar atë dhe mendoj për të përsëri dhe përsëri. Tradicionalisht, kjo legjendë përcillet gojarisht nga brezi në brez në Shqipëri dhe deri më tani unë në fakt e kam treguar atë vetëm si një histori para gjumit për miqtë ose të dashuruarit. Tani po e ndaj me ju, të dashur lexues! Edhe nëse besoj se legjendat, si produktet e tjera kulturore, gjithmonë mbeten pjesërisht të errëta. Sepse, pavarësisht nëse dëgjohen ose lexohen, dhe nëse kuptohen vërtet, historitë janë aty që thjesht të përfshihen me to… Nëse jeni me fat, mund të jeni në gjendje të merrni diçka me vete – për shoqërinë, për njerëzit, për veten tuaj.
Një herë e një kohë
Dikur, jo shumë larg maleve të magjepsura, ishin tre vëllezër. Ata punuan shumë fort çdo ditë për të ndërtuar një fortesë për të mbrojtur qytetin e tyre nga sulmuesit. Ata ishin murator shumë të aftë, por për tre netë me radhë muret e kalasë u shembën ndërsa flinin dhe çdo mëngjes duhej të fillonin nga e para. Kështu që ata qëndruan natën tjetër për të zbuluar se kush po shkatërronte punën e tyre. Ata vështirë se mund ta besonin: nuk ishin njerëzit që shkatërruan punën e tyre, por një forcë e padukshme, misterioze. Në atë moment një burrë i moshuar u shfaq para tyre nga mjegulla. Ai tha se dinte një mënyrë për të hequr mallkimin, por kostoja ishte e lartë sepse ishte gjaku i njeriut që shpirtrat kërkonin. Më saktësisht, vëllezërit do të duhet të sakrifikojnë një të dashur, përkatësisht atë të grave të tyre që do të sjellë ushqimin të nesërmen: kjo duhet të muroset e gjallë në kështjellë. Burrat nuk kishin zgjidhje tjetër veçse ta pranonin këtë. Ata u zotuan të mos i thoshin asnjë fjalë askujt në lidhje me çështjen – shansi do të vendoste se kush do të flijohej.
Kështu që në mbrëmje të tre burrat u kthyen te familjet e tyre me zemër të rëndë. Dy të moshuarit nuk e mbajtën premtimin dhe i paralajmëruan gratë e tyre. Vetëm vëllai i vogël, i cili nuk mbylli sytë atë natë, ishte i sinqertë dhe nuk i tregoi të dashurit të tij për profecinë.
Gruaja e tij ishte Rozafa: një nënë e re e dashur, buzëqeshja e së cilës mund të ngrohte netët më të ftohta të dimrit. Kur dielli u ngrit të nesërmen, gruaja e vëllait të madh pretendoi se, për fat të keq, ajo u sëmur atë natë. Gruaja e vëllait të mesëm tha se ajo kishte një takim me prindërit e saj në qytet. Kur vjehrra e saj i kërkoi Rozafës që të sillte bukë, fruta, ujë dhe verë në vendin e ndërtimit, ajo natyrshëm pranoi. Kur burri i saj e pa atë duke u shfaqur, ai e lëshoi çekanin e tij mbi një gur nga shkretimi: si zemra e tij u thye në dysh. Vëllai i madh, i mbytur nga turpi për tradhtinë e tij, e informoi gruan e re për fatin e saj.
Rozafa, duke u dridhur, ngushëlloi burrin e saj dhe pranoi të vdiste për Shqipërinë.
Sidoqoftë, ajo pranoi rolin e saj vetëm me kusht që burrat të linin syrin e djathtë, gjoksin e djathtë, dorën e djathtë dhe këmbën e djathtë të dilnin nga muri. Në atë mënyrë ajo ende do të ishte në gjendje të monitoronte djalin e saj, ta ushqente me gji, ta godiste kokën dhe ta lëkundte djepin e tij. Në atë mënyrë ai një ditë mund të bëhet mbret dhe të sundojë mbi
tokën krenare, deklaroi ajo. Burrat, me plot mirënjohje dhe admirim, nderuan të gjitha dëshirat e tyre. Se çfarë ka ndodhur saktësisht më pas nuk dihet. Gjer tani, eshtë e sigurt që
kalaja qëndron në mënyrë mbrojtëse mbi Shkodrën edhe sot e kësaj dite. Legjenda thotë se gurët e saj janë ende të lagur këto ditë: nga qumështi i gjirit i Rozafës dhe nga lotët e saj (pas Raymond, 2006)
Si e ruan veten kultura
Me kalimin e kohës, Shqipëria është përballur me disa kërcënime: Romakët, shekujt e sundimit Osman dhe pushtimet e shumta nga popuj të ndryshëm fqinjë, për të përmendur vetëm disa shembuj (Raymond, 2006). Rozafa – legjenda dhe gruaja – mund të shihen si roje të kulturës në këtë kontekst. Falë këtij të fundit, mallkimi u hoq dhe, si rezultat, u ndërtua një fortesë e rëndësishme. Legjenda, nga ana tjetër, shërbeu për të përjetësuar krenarinë në kulturën shqiptare. Kjo i ndihmoi njerëzit nëpër kohë të vështira (Raymond, 2006). Mund të kishte qenë që kultura dhe gjuha shqipe do të ishin zhdukur pa dy Rozafat dhe unë do t’ju tregoja një legjendë krejt tjetër në këtë pikë!
Në fakt, legjenda përmban një mori referencash dhe mesazhesh thelbësore, kulturore, siç është e ashtuquajtura Besa – premtimi për të mbajtur fjalën e dikujt (Raymond, 2006). Në legjendë, vëllai i vogël është i vetmi që i përmbahet asaj dhe vepron me nder. Ai duhet të përballet me pasoja të rënda për këtë, por lexuesit * e kuptojnë se ky koncept ka një vend pothuajse të shenjtë në kulturën shqiptare: asnjë burrë, asnjë mur dhe asnjë Shqipëri pa nder. Rozafa është kështu një mësim moral, sipas të cilit përpjekjet kuptimplota kërkojnë sakrificë dhe vërtetësi. Legjenda gjithashtu përshkruan bukur kompleksitetin e natyrës njerëzore, pjesët kontradiktore të së cilës mbeten të pandara nga njëra-tjetra. Ne njerëzit: të gatshëm të sakrifikojmë veten në emër të dashurisë, por aq shpesh të prirur për frikë, gënjeshtra dhe mashtrim.
« Ndërsa shohim qumështin e Rozafës që rrjedh nëpër muret e fortesës, […] ne dëshmojmë menjëherë të kaluarën dhe të ardhmen tonë, madhështinë tonë kolektive dhe shkatërrimin tonë të vetë-shkaktuar. » (Richard C. Raymond, 2006, S. 76)
Shpëtim
Sipas mendimit tim, nuk është rastësi që personi që duhej të sakrifikonte veten për të mirën më të madhe të shoqërisë është një grua. Në të vërtetë, shumë shoqëri patriarkale bazohen në vetëmohimin e grave. Pra, vetëmohimi vlerësohet në mënyrë rutinore dhe Rozafa përshkruhet në një mënyrë që korrespondon me imazhin ideal të grave në atë kohë – dhe, mund të argumentohet, edhe sot -: e pëlqyeshme, e bindur, vetëmohuese. Aq vetëmohuese, saqë pavarësisht se ishte murosur, instikti i saj i parë është të mendojë për mirëqenien dhe të ardhmen e fëmijës së saj. Një gjest i mrekullueshëm, por në kontekstin shoqëror të Shqipërisë – dhe botës – me një shije të hidhur: Do të ishte mirë sikur gratë të mos perceptoheshin vetëm si qytetare të mira, vajza, gra dhe nëna, por edhe thjesht si individë.
Përveç kësaj, unë besoj se të gjithë – pa marrë parasysh nëse burrë apo grua – mund ta njohin veten në një farë mase në Rozafa. Mendoj se pikërisht kjo është arsyeja pse kjo histori më prek kaq shumë: Sepse unë e vërej këtë vetëmohim te vetja ime dhe te shumë njerëz të tjerë çdo ditë. Kjo është arsyeja pse unë festoj forcën e të gjithë Rozafas në botë, të cilëve u detyrohet një sasi e pabesueshme. Në të njëjtën kohë, unë sinqerisht shpresoj se askush nuk pritet të sakrifikojë veten e tij në një mënyrë të tillë më. Ne më shumë se meritojmë të çlirohemi nga pritjet e tilla dhe të zhvillohemi: është koha që muret, vendet dhe familjet të ndërtoheshin mbi diçka tjetër përveç shpinës sonë.
Dënim me burg për një heroinë
Një kështjellë është një lloj kështjelle ose rrënoje në gjermanisht. Në shqip, kala është Kala, ndërsa fjala për burg është kështjellë. Ndoshta kjo është një rastësi e pastër, por në kontekstin e kësaj legjende ky përkthim ka shumë kuptim, sepse Rozafa nuk është vetëm një kujdestare e kulturës, por edhe roje e burgut të saj. Ajo është mbrojtëse e mureve që qëndrojnë falë saj dhe që i mbrojnë dhe burgosin në të njëjtën kohë. Këto rrethana mund të shihen përmes lenteve të psikologjisë klinike: Kërkimet kanë treguar se burgosja mund të çojë në çrregullime mendore të tilla si çrregullimi i stresit post-traumatik dhe depresioni (Ehlers et al., 2000; Fazel & Seewald, 2012).
Një diagnozë nuk mund të bëhet në këtë pikë, por nuk është e vështirë të imagjinohet dhimbja e Rozafës ndërsa lotët e saj rrjedhin nëpër muret e kalasë për tërë përjetësinë.
___________
[Për të lexuar më tej]
Raymond, R. C. (2006). Albania immured: Rozafa, Kadare, and the sacrifice of truth.
South Atlantic Review, 71(4), 62-77. www.jstor.org/stable/20064784
[Letërsi]
Ehlers, A., Maercker, A., & Boos, A. (2000). Posttraumatic stress disorder following
political imprisonment: The role of mental defeat, alienation, and perceived
permanent change. Journal of Abnormal Psychology, 109(1), 45-55.
https://doi.org/10.1037/0021-843X.109.1.45
Fazel, S., & Seewald, K. (2012). Severe mental illness in 33 588 prisoners worldwide:
Systematic review and meta-regression analysis. British Journal of Psychiatry,
200(5), 364-373. https://doi.org/10.1192/bjp.bp.111.096370
Raymond, R. C. (2006). Albania immured: Rozafa, Kadare, and the sacrifice of truth.
South Atlantic Review, 71(4), 62-77. www.jstor.org/stable/20064784
Shenim:
Noemi Lushaj, studente ne vitin e fundit te Universitetit te Zyrihut ne Zvicerr dega Psikologji, eshte mbesa e redaktorit tone te Pergjithshem z. Zeqir Lushaj, ndaj ishte dhe deshira e saj qe debutimin e pare ne shtypin shqiptar ta bente pikrisht ne ZemraShqiptare. Ky shkrim eshte botuar para pak ditesh ne revisten PSIKOLOGJIA qe botohet ne Zyrih dhe eshte perkthyer nga gjermanishtja ne shqip nga vet autorja Noemi Lushaj, ekskluzivisht per revisten tone.
Ju faleminderit dhe jeni e mireseardhur zonjusha Noemi!
REDAKSIA e ZSh-se
