(Ne foto: Vilhelme Vranari Haxhiraj “Mjeshtër i Madh”)
(Ne foto: Prof. Dr. Fatmir Terziu “Mjeshtër i Madh”)
Abstrakt
Ky artikull përdor shembuj të studimit “Autoktonia e Shqipërisë Jugore, Enigma e shekujve” për të sfiduar teoritë e rekursit etnik të historive të anatemuara, që rebelojnë origjinën e tij në aktivizmin intelektual, proceset e modernizimit të shtetit, ose ngritjen e mediave masive, ku të gjitha këto janë në funskion të zbërthimit të enigmave të shekujve, dhe në funksion të asaj që pason vlerën me autoktoninë dhe me politikën kulturore. Politika kulturore e Jugut të Shqipërisë dhe gjenealogjitë tradicionale dinamike të kësaj pjese, jo thjesht si gjeografi e kushtëzuar, por si një detyrim i ligjshëm për të rikërkuar të munguarën, zbulojnë procese të lidhura që përdoren në ndërtimin e simboleve moderne nacionaliste dhe ideologjive para-moderne të prejardhjes. Konceptet moderne territoriale me idealet e bashkimit shoqëror dhe organizimit burokratik mbështeten në diskurset nacionaliste për të përpunuar dhe ripërpunuar format kulturore në prova për pjesët e nënvlerësuara dhe të aneksuara që përbëjnë kombin etnik. Shteti ndërlidh dhe vë në efikasitet historik dhe kulturor qytetarët me institucionet përmes përmbajtjes nacionaliste të përdorur në ligjërimin politik, shkollimin dhe shfaqjet publike. Për shkak se një përmbajtje e tillë paraqitet si autentike, por përdoret në mënyrë instrumentale, kontingjenti dhe trillimi i saj duhet të rigjenerojnë hapësira të reja studimore, sikurse kuptohen tek studimi i Vilhelme Vranari Haxhiraj, “Mjeshtre e Madhe”: hapësirat intime kulturore të prodhimit burokratik të kulturës dhe narracioneve janë të ndara nga shfaqjet publike, por të determinuara të hapin qasje të reja narrative dhe historike në konceptin e krijimit të gjenealogjive. Krijimi i gjenealogjive të përdorura për faktet legjitime para-moderne është i ngjashëm: proceset kompozicionale dhe qëllimet mbahen në faza, dhe pse kjo duket qartë nga ky studim se pak është shpalosur në tregimet historike publike dhe shfaqjet që mbajnë gjallë intuitën e ekzistencës së një domosdoshmërie për brezat.
Fjalë kyçe: Autoktonia e Shqipërisë Jugore; Kombi, historia, nacionalizmi; narrativi; gjenealogjia.
Prezantimi
Në këtë analizë përqëndrimi i vëmendjes do të jetë si një teori e rrëfimit të ekzistencës dhe mohimit në Shqipërinë Jugore që lidh narracionet nacionaliste në botën moderne me format narrative dhe ngjarjet brenda politikave paramoderne. Në këtë kontekst argumentimet që anekset territoriale, enigmat, kulturat e asfiksuara e të nëpërkëmbura, rizgjohen përmes ushqimit të historisë, arsimit, arteve dhe praktikave politike, janë gjithashtu tregues të rrëfimtarëve, të cilët kanë funksionuar në shekuj si qëllim më vete duke shkatërruar lidhjet e qytetarëve me shtetin përmes burokracisë dhe ideologjisë, po edhe mes synimeve të cilat i shpreh konteksti i studimit të Vilhelmes. Nacionalizmi nuk çoi në krijimin e shteteve-komb në asnjë pjesë, apo gjeografi territoriale të Botës: përkundrazi, argumenti vërteton, se narracionet e shtetit janë një mënyrë për të kontrolluar vlerat, arritjet dhe jetët legjitime mbi njerëzit brenda një territori të kufizuar. Pasi territori kombëtar humbet përshkueshmërinë e formacioneve shtetërore para-moderne, uniteti i tij material mbështet forma të reja të narracioneve shtetërore dhe qeverisjes së shtetit. Nacionalizmi përfshin simbole dhe histori të forta unifikuese, por këto nuk janë veçanërisht ato që vijnë si forma të domosdoshme inovative: ato kanë rrënjë të forta në tregimet gjenealogjike dhe kulturore që ishin të përhapura në këtë pjesë gjeografike të zvetënuar nga formati i dedikimeve me synime të qarta, por që shimca janë pjesë enigmatike, sikurse i vërteton vetë autorja e këtij studimi. Idetë e reja rreth unitetit kulturor kombëtar janë të rrënjosura në ide gjenealogjike dhe frymëzohen nga ngritja e unitetit territorial të shtetit: ata u ofrojnë qytetarëve një thelb të përbashkët që justifikon pretendimet e përbashkëta të njerëzve në një territor, dhe që nxjerr në plan të parë domosdoshmërinë e ushqimit të vazhdueshëm të Historisë, me qëllim që brezat të kenë më shumë njohuri dhe një mesazh të qartë për rrjedhat e tyre në këtë gjeografi.
Vilhelme Vranari Haxhiraj me këtë studimi vërteton se kërkesat për komunikim të qartë dhe kulturë të përbashkët vijnë nga rritja e kërkesës morale dhe intelektuale “vlen edhe si mirënjohje ndaj shumë autorëve, të cilët me shkrimet dhe me qëndrimet e tyre ndaj politikave të mbrapshta apo synimeve shoviniste ndaj Shqipërisë sidomos në këto vitet e fundit, kanë treguar se janë atdhetarë të vërtetë”, por sikurse shton autorja “nuk më ka munguar dëshira për të thënë dhe bërë gjënë e duhur, në kohën e duhur, përsa i përket gjenezës së shqiptarëve, për ekzistencën e tyre parahistorike që nga krijimi i botës njerëzore në gadishullin Ilirik të këtij kombi vital, i cili e çmon lirinë sa jetën, por që ia kanë mohuar për shekuj. Gjysma e shqiptarëve njohën mohimin e çdo vlere humane, përmes luftës së klasave, shpikja vrastare më e egër e rruzullit tokësor, e cila shkaktoi tragjeditë më makabre, gjenocidin e tmerrshëm të fisnikërisë dhe inteligjencës shqiptare prej xhelatëve të kuq të komunizmit barbar,” një sistem që injoroi faktet dhe fatet jetike, historike dhe arritjet e tilla, duke vënë në pah situatat në të cilat lindin shtetet burokratike para aktiviteteve ekonomike dhe arsimore që i interesuan. Në rastin e konceptimit të Shqipërisë Jugore, narracionet dhe simbolet kombëtare dolën nga procesi i ndërtimit të shtetit edhe kur nuk kishte nevojë për një mendim të përbashkët për suksesin historik. Përkundrazi, ideja dhe gjuha e përbashkët e imponuar ishte në shërbim të qytetarëve që detyronin burokratikisht shtetin, dhe identitetet etnike u shfaqën pavarësisht gjuhëve dominuese burokratike, turqisht dhe greqisht. Edhe pse këto u bënë gjuhët mbizotëruese, në mjaft pjesë të territorit në fjalë duhej të siguronin gjurmime etnike gjuhësore në mënyrë që të mos shiheshin si shtypës, mohues, apo denigrues me terminologjinë e tillë sepse sikurse kuptohet nga gjetja e autores: “Këtu kemi tragjedinë e një race që ka dhënë më të mirët e njerëzve, ushtarë, mendimtarë, burra shteti, shenjtorë, të gjithë krerët sllavë e latinë, grekë e turqë. Së fundmi fëmijët e kësaj race, me gjithë vështirësitë e shumta të të gjitha llojeve, të varfër e të abuzuar për edukimin e tyre, përsëri pretendojnë për të rindërtuar një ndërgjegje kombëtare dhe për një kohë të gjatë ka dëshmuar një simptomë e vetme, por e fuqishme: për ruajtjen dhe unitetin e gjuhës kombëtare.” (Eugenio Vaina de Pava, “Albania che nasce”, “Shqipëria që lind”, Catania 1914.)
Vilhelme Vranari Haxhiraj argumenton në këtë studim disa faktorë që kanë ndikuar në përpilimin apo botimin e një historie kombëtare të cunguar, të tjetërsuar dhe të mohuar, të cilët i rendit në një mënyrë efikase, madje më tej shkon në arsyetimin se si dhe cila është arsyeja pse është mohuar lashtësia dhe autoktonia e shqiptarëve në gadishullin Ilirik. Studiuesja shqiptare nuk bënë elementin e atij hulumtuesi, që ngatërroi racionalizimin me racionalitetin, dhe ishte i përkushtuar ideologjikisht për të kuptuar urdhërat politikë dhe shoqërorë të shteteve moderne të kombeve, siç dallohen rrënjësisht nga komunitetet paramoderne me bazë në marrëdhënie shumë-vargore dhe personaliste, por sugjeron në të kundërt që shtetet të krijojnë lidhje me qytetarët që janë versione jopersonalë të lidhjeve që lidhin anëtarët e komuniteteve më të vogla. Shteti e bën këtë përmes vetë narrativave dhe sistemit kulturor që pretendon mbështet njohjen dhe komunikimin pa kontekst që lehtëson interpretimin lirik dhe domosdshmërisht të ndjeshëm për njohje reciprociteti. Shteti mund të mbështesë ushqimin e kulturës historike për të promovuar zhvillimin ekonomik, por e bën atë në mënyra që promovojnë më tej lidhjet e qytetarit me shtetin, përmes burokracisë, simbolizmit ritual dhe narrativave që nuk janë pak a shumë racionale sesa ato të së kaluarës së anatemuar. Ndaj Vranari shpërthen kur thekson “E pra, një komb i ndarë dhe i përçarë, në armiqësi me njëri-tjetrin, një pjesë e të cilit dergjej nën tokë, u krijonte të gjitha lehtësitë shovinistëve greko-serbëve, të punonin nën rrogoz, madje me hapa galopante për zhdukjen nga harta gjeo-politike të njërit prej kombeve më të lashtë të Evropës, Shqipërisë.”
Modeli i prezantuar nga Vranari, nuk është thjesht një ngashërim i arsyeve brenda opsioneve që mbështet menaxhimi i sistemeve politike të racionalizuara burokratike në të cilat diskursi historik nuk shpërndahet më përmes lidhjeve të veçanta nuk është i njëjtë me racionalitetin dhe nuk promovon domosdoshmërisht mendimin racional. Në fakt, fshehja sistematike e rrjeteve kulturologjike pas retorikës për historiografinë dhe atdhetarinë universale ndoshta kufizon mendimin efektiv racional për kontekstin. Shembujt që paraqet Vranari tregojnë se logjika racionale në shërbim të ideologjisë shtetërore nuk është ekskluzivisht moderne, dhe mitologjitë shtetërore nuk janë ekskluzivisht paramoderne. Shteti varet tani dhe në të kaluarën nga simbolet, sakra dhe mitologjitë që shpesh janë shumë logjike, por kjo logjikë është në shërbim të plotësimit të dëshirave të audiencës për imponues të tregimeve dhe simboleve që harmonizojnë idetë e shtetit dhe kombit, në vend që të sigurojnë në mënyrë kritike llogari të testuara të realitetit. Llogari të tilla konfirmohen në krijimin e konventës së jetës shoqërore në të cilën ato bëhen mirëkuptime të dobishme të përbashkëta.
Kursi historik i kombeve dhe i nacionalizmit në Ballkan e më gjerë na jep materialet për të riformuluar modelet e qasura. Nacionalizmi nënkupton intensifikimin e mënyrave të qëndrueshme të parashkrimit simbolik: udhëheqësit ofrojnë simbole dhe interpretime të identiteteve të përbashkëta komunale për të legjitimuar sundimin e tyre. Argumenti i Vranarit se vetëdija etnike lind nga përhapja e formave të shkruara, dhe teoria e tillë që nacionalizmi del nga praktikat unike moderne kulturore që çojnë në një kërkesë për komunikim të përbashkët të arsimuar, publik dhe racional nuk marrin parasysh efektivitetin e vazhdueshëm të simbolikës “statecraft”, sepse “Si çdo komb, edhe Shqipëria ka historinë e saj. Sipas mjaft autorëve të huaj ajo është një nga kombet më të lashtë të Evropës, një vend parahistorik. Për të dalë në një përfundim të tillë duhet të njihet koha e popullimit të gadishullit Ilirik, jo vetëm nga Pellazgët e më pas iliro-trakët, por edhe koha e vendosjes së fiseve të tjera në Evropën juglindore. Për ta vërtetuar këtë, (kur flasim për Shqipërinë) nevojiten dokumenta të kulturës materiale, të shkruara, qendra dhe kulturë materiale arkeologjike që nga lashtësia dhe deri në ditët tona, të cilat për fat ekzistojnë, por nuk janë shkruar. Ka pasur libra historik relativisht të kohëve të vona, por jo një histori e plotë e shkruar enkas për Pellazgët dhe Ilirët.”
Të dy historitë politike moderne dhe para-moderne të kësaj treve përfshijnë praktikat kulturore dhe simbolet si fokus domethënës për përfshirjen e subjekteve si pjesëmarrës në projektet shtetërore. Kjo është e qartë nga “pushtimet shekullore, historia e Shqipërisë është shkruar nga vet pushtuesit, prapambetja që sollën pushtimet e gjata prej 5 shekujsh, luftërat botërore, ku Shqipëria u bë faktor; qëndrimet negative të Fuqive të Mëdha; copëzimi i Shqipërisë dhe aneksimi i tokave amëtare në favor të fqinjëve, pushteti i diktaturës komuniste prej 45 vitesh, lufta e klasave, politizimi i shkencave sociale dhe gjithë jetës së vendit, qëndrimi i njëanshëm (marksist-leninist) i historianëve në trajtimin e fakteve historike, mohimi i vlerave të vërteta intelektuale si dhe izolimi nga bota Perëndimore gjatë diktaturës gjysmë shekullore.” Në një pikë të tillë vlerat që shtrohen marrin një dimension tjetër, pasi nga këndvështrimi i tyre nukmjanë vetëm qasje, por domosdoshmëri për ushqimin e historisë: “Kymohim i së vërtetës bëri që Kançelari i Gjermanisë, Bismarku e mohoi ekzistencën e Shqipërisë si shtet. Këtë padrejtësi ndaj autoktonisë së shqiptarëve na e thotë Xh.Ëiliams, “Shqiptarët”. f.14: “Është tragjedi, tej çdo përfytyrimi që kjo racë e madhe dhe shumë e lashtë të katandisej në këtë gjendje, e cila meriton të quhet skandali i qytetërimit evropian. Nuk është për t’u çuditur që pushtuesi otoman ndalonte çfarëdolloj gërmimesh në tokën shqiptare që mund t’i kujtonin popullit lavdinë e tij të dikurshme.”
Pushtimet e gjata shekullore: Arsye që ka ndikuar negativisht në një histori jo të vërtetë dhe jo të konsoliduar, kanë qenë pushtimet shekullore, romake, bizantine, veneciane, barbare, sllave dhe osmane. Pa harruar luftërat ballkanike, si dhe Luftën e Parë e të Dytë Botërore. Dëmin më të madh Ilirisë ia ka sjell pushtimi romak, me të cilin nisi shpopullimi i Ilirisë dhe i Maqedonisë. Vo: Plutarku, k.29: Në biografinë e tij shkruan për Pal Emilin që dogji dhe shkatërroi Epirin, Thesalinë etj…“Jeta e 150 mijë familjeve të shpërngulura, dhe 70 qytetet e rrënuara në Epir me urdhër të senatit Romak, nga Pal-Emili. Bashkë me qytetet e tjera dogji edhe Antigonenë”… “Thesalianët e masakruar apo të shndërruar në skllevër prej Grekëve, si dhe 150 mijë familjet e shpërngulura nga Pal-Emili, u zëvendësuan sakaq me të tjerë, me Vllehët e dërguar nga Italia dhe të organizuar koloni”. Kjo politikë shpopullimi, qysh kur ende nuk njihej nocioni ‘komb’, ka nisur me pushtimin romak.Kurse më pas e më pas nisi shkombëtarizmi.”
Kjo trajtesë e Vranarit saktëson faktin se harresa, mëvetësimi, shpërqëndrimi i vëmendjes, veshja burokratike e racionalizuar dhe e përçarë fsheh të gjithë gjatësinë e udhës antropologjike.Në një analizë të vlefshme antropologjike, argumenton kundër studiuesve që pretendojnë se klanet, linjat dhe lidhjet farefisnore përcaktojnë organizimin politik midis rajoneve. Në të kundërt, në studimin për një njohje më të gjerë të mënyrave që gjenealogjia, prejardhja dhe farefisi shërbejnë si idioma për të folur për marrëdhënie, veçanërisht në abstrakt: ato përfshijnë forma të rëndësishme simbolike dhe logjike që ndihmojnë në përfaqësimin e lidhjeve politike dhe shoqërore në shumicën e shoqëritë. Abstraksionet gjenealogjike lehtësojnë ndërtimin e marrëdhënieve të imagjinuara midis njerëzve, grupeve dhe praktikave përmes ligjërimit dhe simboleve. Për të shtrirë argumentin e Sneath, teoria që ligjërimet etnike moderne përdorin modele farefisnore për të lidhur njerëzit në bashkësi të imagjinuar është gjithashtu e pasaktë: përkundrazi, idiomat e ndryshme rreth lidhjes në kohë dhe hapësirë përdoren për të ndërtuar identitete të përbashkëta, në të tashmen si në të kaluarën. Shqyrtimi i njohurive gjenealogjike të Allen Frank midis tatarëve gjithashtu detajon mënyrat e shumë prejardhjeve që mund të shprehin ide për identitetin dhe përkatësinë. Përsëri, këto nuk imponohen nga rregullat kulturore dhe strukturat sociale “reale”, por negociohen sipas pritjeve për llogari të besueshme.
Në shtetet moderne, shumë gjëra kanë ndryshuar, por krijimi i simboleve që bashkojnë njerëzit nën tutelën politike është ende e rëndësishme. Në studimin “Autoktonia e Shqipërisë Jugore, Enigma e shekujve” shqyrtohet përdorimi i materialeve historike dhe kulturore në rajonin e studimit për të krijuar një kanun të mbyllur etnik të performancës kulturore, dhe tregimet që legjitimojnë rëndësinë e saj në kulmin e historisë turale.Aktorët e shtetit – studiues, zyrtarë dhe interpretues – krijuan një formë simbolike të performancës publike që mbështeste ligjërimet politike dhe përfaqësimet e identitetit kulturor, brenda territorit nën-shtet “kombëtar” të Rajonit Jugor në periudha të ndryshme. Përmes analizës historiologjike të procesit të redaktimit të faktorëve, Vranari vërteton se ka hulumtuar përfshirjen e segmeteve në proceset në prapaskenë të formësimit të formave etnike kulturore dhe zhvillimin e ligjërimeve interpretuese rreth tyre.
Megjithëse ka shumë diskutime për kulturën kombëtare, ka pak studime të institucioneve shtetërore dhe aktorëve të përfshirë në procesin e riformësimit të kulturës dhe historiografisë së kësaj treve. Politika e kulturës dhe debatet kulturore janë të spikatura në disa studime dhe disa autorë sikurse i citon Vranari, por jokontrasti i prapaskenave dhe fushave publike për krijimin e narracioneve dhe shfaqjeve zyrtare. Disa përshkruajnë në mënyrë të detajuar proceset jashtë-negociuese të redaktimit zyrtar dhe rekomandimit, por i japin vëmendje të kufizuar logjikës dhe organizimit shoqëror të redaktimit dhe interpretimit të faktorëve diskursivë.
Rrëfimet dhe logjika e nacionalizmit tregojnë për bashkësi midis legjitimimit shtetëror modern dhe para-modern: ideologjitë dhe narrativat janë negociuar në kontekste intime për të paraqitur histori koherente, autoritare në kontekste publike. Në këtë mënyrë studimi “Autoktonia e Shqipërisë Jugore, Enigma e shekujve” duket se propozon një teori institucionale dhe kulturaliste të domosdoshme, në të cilin ligjërimet dhe simbolet nuk janë të reja, por ato janë duke u përshtatur dhe përdorur në mënyra të reja sepse sistemi i kufizuar territorial, praktikat e tij qeverisëse dhe format e tij simbolike përfshijnë të gjitha menaxhimin burokratik, deri në atë që autorja e quan “enigma e shekujve”. Nacionalizmi është i dukshëm në modernizëm, sepse siguron modele për ideologji etnike dhe të tjera përfshirëse që motivojnë pjesëmarrjen në shtet. Përfaqësimet kulturore dhe territoriale natyralizohen dhe bëhen autentike historikisht duke fshehur ndërtimin e tyre. Koncepti i kulturës bëhet diskursivisht i dobishëm në polet shtet-komb, në të cilat burokracia dhe kapacitetet e tjera zhvillohen për të menaxhuar një territor si një njësi kohezive: gjuha, feja dhe ideologjitë e përbashkëta janë disa nga teknologjitë e rregullit për administrimin e shteteve territoriale.
Tek studimi i Vranarit praktikat e përbashkëta kulturore promovohen për të bashkuar njerëzit brenda territorit dhe për të kapërcyer përvojat e tyre të ndryshme historike. Këto nuk janë thjesht forma komunikuese, por përvoja dhe simbole të përbashkëta materiale. Në traditën e hulumtimit, duket qartë se vetë performancat janë rutinuar dhe burokratizuar dhe janë bërë më të qëndrueshëm neglizhencat dhe deformimet. Procesi i përbërjes burokratike në diktaturë u fsheh duke projektuar në mënyrë diskursive krijuesit e origjinës përsëri në kohë për t’i bërë ata heronj të kulturës dhe paraardhës apikal për një traditë të përbashkët. Politikanët dhe studiuesit e asaj kohe e përcaktojnë këtë material kulturor si pronë kolektive të tyre, duke i bashkuar ata si bartës të supozuar të traditës, pasi sipas autores “Historia e politizuar helmoi mendërisht rininë dhe gjithë shqiptarët,pasi ishte e njëanshme, e gjymtuar, e transformuar, e gënjeshtërt, ku janë mohuar faktet e vërteta historike dhe ëstë hedhur baltë mbi historinë e vërtetë të kombit.”
Si pasojë në këtë studim del në pah fakti domethënës se “Bashkë me historinë, u zhdukën kufijtë tanë tokësor dhe detar dhe sidomos prona. E kjo politikë e ndjekur nga P.P.Sh, në të gjitha fushat e sidomos në shkencat sociale, siç është historia apo filozofia, u erdhi në oreks qarqeve shoviniste greke dhe serbe, që kanë pasur dhe kanë synime territoriale ndaj tokave shqiptare.Revolucioni kulturor u bë në Kinë, por u vu në zbatim në Shqipëri, ku shteti mbylli Kisha dhe Xhami, ndaloi ushtrimin e besimit fetar, burgosi e vrau pa mëshirë përfaqësuesit e klerit katolik, mysliman dhe më rrallë të atij ortodoks. Si pasojë e tij dëboi mijëra familje shqiptare që paraqesnin “rrezik” për ekzistencën pushtetit të kuq me themele prej rëre. Në këtë revolucion u mohuan të drejtën e ushtrimit të profesionit dhjetëra mijëra intelektualëve me arsim të lartë. Vetëm në Vlorë u mohuan ushtrimin e profesionit 165 intelektualëve, si (mësues, ekonomistë, inxhinierë etj.) në një ditë, më 16 gusht, 1966”.
Në një hapësirë të tillë problemesh Vranari ndalet edhe tek proceset e rregjistrimeve në kohë të ndryshme ku ajo argumenton dhe fakton me detaje. Në këtë proces ajo thekson “Regjistrimi i popullsisë mbi baza etniko-fetare: Problemi i fundit që ka shqetësuar mbarë atdhetarët e vërtetë, ata që e quajnë veten shqiptarë, është ndikimi grek për regjistrimin e popullsisë mbi baza etniko-fetare. Shqiptarët të detyruar nga varfëria e skajshme dhe izolimi i gjatë, me rënien e diktaturës, më 1990, morën rrugët e mërgimit. Si në asnjë vend tjetër mikpritës, presioni që u është bërë emigrantëve shqiptar në Greqi, për të ndërruar emrin dhe fenë ka qenë i paramenduar. Ndaj tyre janë përdorur metoda dhe forma antinjerëzore, që nga operacioni fshesa, dhuna fizike e morale, duke i fyer emigrantët shqiptarë me këngë dhe fjalor rrugësh. Qëllimi i kishës helene si drejtuese e shtetit grek ishte largpamës, sepse duke ndërruar emrin dhe fenë e shqiptarëve, ata rrisin përqindjen e minoritarëve grekë në Shqipëri. Këto janë mjete denigruese ndaj shqiptarëve që përdor shovinizmi për të arritur qëllimin e tij. Ka aq shumë fakte sa nuk gjendet stomak që t’i gëlltisë. Gradualisht po i rrisin kërkesat, duke ngulmuar për Autonominë e Himarës, që më pas të bashkohet me Greqinë…Se ç’prejardhje kanë fiset e trevës së Himarës, le të ndjekim listën emërore sipas fshatrave, në librin“Himara në shekuj”, f.265, (Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Toena,2004): Ndërkohë, të shtatë fshatrat e Himarës nga Palasa në Qeparo, vazhduan të ruajnë venomet, zakonet, mënyrën e organizimit shoqëror, veshjen dhe veçoritë e tyre gjuhësore. Fshatrat e Himarës janë ndërtuar në trajtën e qytezave, me shtëpi të gurta dykatshe, të grumbulluara në lagje, që në dialektin e jugut quhen mëhallë. Qytezat përshkohen nga rrugë të gjera me kalldrëm. Çdo mëhallë (apo lagje) mban emrin e vëllazërisë së cilës i përkasin familjet me të njëjtën rrënjë. Ky lloj organizimi administrativ është trashëgimi qysh nga koha e pellazgve dhe ilirëve që vendi, fshati apo qyteza mbanin emrin e prijësit.” Në këtë proces rol definitiv kanë luajtur natyrshëm strukturat shtetërore, sidomos ato moderne.
Strukturat moderne shtetërore dhe rishkrimi i historisë
Nacionalizmi modern lind nga ndryshimet në formën materiale të vetë shteteve. Ndërsa të gjithë studiuesit në fakt argumentojnë në mënyrat e tyre, një ndryshim thelbësor nga shtetet paramoderne në ato moderne është zhvendosja nga lidhjet e komunitetit personalist në ato të ndërtuara rreth lidhjes burokratike, ose të imagjinuar. Siç tregohet nga disa studime, një lidhje e tillë e imagjinuar ka ekzistuar edhe në shtetet para-moderne, megjithëse të krijuara kryesisht në aspektin gjenealogjik dhe fetar.
Studimi në fjalë ka në thelb të njëjtin koncept të shtetit modern si zhvillimi i lidhjeve jonjerëzore anonime në të cilat subjektet konceptohen si qytetarë pjesëmarrës në mënyrë të barabartë, dhe marrëdhëniet specialiste të besnikërisë dhe mbështetjes nuk janë të nevojshme. Ndërsa ky model i zhvillimit të shtetit përshkruan me saktësi lidhjet, ai shpjegon formimin e tyre në përputhje me proceset ekonomike dhe politike duke lënë pas dore gjeografinë gjithëpërfshirëse të formacioneve moderne të shtetit. Vranari argumenton që shteti zhvillon lidhje më të ngushta dhe më gjithëpërfshirëse me qytetarët sepse anëtarësimi në një shtet modern varet nga parimet gjeografike, sesa organizimet gjenealogjike, dhe si rezultat shtetet duhet të shpenzojnë më shumë përpjekje për të shpjeguar sesi brenda territorit të shtetit është një qytetar me të drejta dhe trashëgimi të përbashkët. Kjo nga autorja shihet si shembull tek Himara, apo dhe rreth saj ku “Edhe në Himarë fiset mbajnë emrin e paraardhësit, stërgjyshit apo gjyshit, kështu kanë krijuar trungun e një fisi si Psh: Mërkurajt në Pilur, Gjikdedaj në Palasë, Zhupaj në Dhërmi, Nerënxaj në Himarë, Gjikëdhima në Vuno, Bragjin në Qeparo, Qukaj në Kudhës… Disa vëllazëri formonin një fshat apo qytezë, shumica e të cilëve siç e shohim janë të ardhur nga krahinat e tjera shqiptare. Të gjitha vëllazëritë e Pilurit janë vendase. Tri nga këto vëllazëri piluriote janë shuar fare, nuk kanë lënë trashëgimtarë.Çfarë kërkon Greqia nga Himara autoktone shqiptare? Himara dhe e gjithë Shqipëria e Jugut, këndon dhe vajton në gjuhën shqipe. Është krahinë autoktone shqiptare, ndaj në shekuj i ka mbrojtur trojet me gjak në emër të kombit shqiptar. Kapedanët himariotë të arsimuar në shkollat dhe akademitë Perëndimore, kurrë nuk kanë luftuar në emër të Greqisë, por për të mbrojtur trojet e veta, me simbolet e kombit shqiptar, me besën dhe flamurin e Skënderbeut. Himara ka hapur një nga shkollat e para shqipe më 1660-1661 nga Onufër Kostandini, Shqiptar i shquar i kohës. Më pas Zef Skiroi, çeli shkollën shqipe me shkronja latine në Dhërmi, në vitin 1628-1661. Himara njihet historikisht si një nismëtare e Rilindjes Kombëtare.”
Kalimi në këtë pjesëmarrje më gjithëpërfshirëse lind me mbylljen e shtetit brenda kufijve të caktuar dhe të përcaktuar gjeografikë. Këtu Vranari nuk pajtohet posaçërisht me pretendimet përkatëse për origjinën e shteteve të kombeve: territorizimi i shtetit është rezultat i praktikave të veçanta politike materiale të përhapura përmes kontaktit të shteteve, veçanërisht përmes krijimit të kufijve të përbashkët. Sapo një shtet formon konceptin e kufijve të qëndrueshëm dhe të rregulluar, shtetet kontingjente janë nën presione të forta për të ndjekur ose humbur mundësinë për të marrë pjesë në specifikimin e kufijve. Ndërsa shteti është ripërcaktuar, ajo zhvillon një repertor të ri përfaqësimesh për të përshkruar formën e tij të re, ndaj sipas autores së këtij studimi “Domosdoshmëri është që historinë kombëtare nuk duhet as ta drejtojë dhe as ta orientojë politika, sepse në çdo kohë secila forcë politike ngre në piedestal vlerat e veta. Historia shqiptare ka nevojë për drejtësi. Këtë e vendos paanshmëria politike ndaj shkencës së Historisë së kombit, ku duhet të flitet me gjuhën e së vërtetës, apo të fakteve.”
Vranari, duke u mbështetur në këtë pikë, shkruan që të kuptohet se rimarrja e shtetit-komb si enë e vetëkuptueshme e marrëdhënieve politike, kulturore dhe ekonomike është një proces shoqëror. Sidoqoftë, në vend që të presupozojmë kategori të tilla praktikash nacionaliste si një ekonomi, territor dhe kulturë kombëtare, duhet të japim një llogari sociohistorike të bashkë-kushtetutës së tyre.
Ende nuk duhet të shkruhet historia komplekse e kufijve dhe institucioneve të kontrollit të kufijve. Që tani ka kufij relativisht të papërshkueshëm, reflekton zhvillimin e gjatë të teknologjive dhe ideologjive të menaxhimit dhe policimit të kufijve. Përveç historisë së gjatë të mureve, rrjeteve të postave roje dhe kolonive ushtarake të përdorura në teknologjitë e kontrollit të kufijve, si administratorët ashtu edhe vendasit kishin komunitetet e tyre të kufizuara si në perandoritë pushtuese ashtu edhe ato politikëdominuese në këtër zonë.
Nevoja për një këndvështrim për rishikimin dhe rishkrimin e historisë sipas autores del tek diskursi se “Ku qëndron ndryshimi mes kohës së diktaturës komuniste dhe demokracisë në fushën e trajtimit të historisë? Në çfarë këndvështrimi duhet parë rishikimi dhe rishkrimi i historisë?”
Vranari shkruan “Historianëve do t’iu kujtoja: para se të nisin një studim, duhet të lexojnë dhe analizojnë librin e Xhon Milton “Areopagjitika”, ku në ballinë është shkruar thënia e Biblës, “Në fillim ishte fjala” dhe pastaj le të shkruajnë faktet, por me mend në kokë. Xhon Milton, ky pararendës i fjalës së lirë e botoi librin “Areopagjitika”, e para vepër kushtuar lirisë së shtypit, pra edhe lirisë së ndërgjegjes apo vetjake, më 1644 (Prof. Dr.Mariano Gati dhe Prof. Dr. Hillëri Gati, Areopagjitika/f.5, ku thuhet: “Në kulmin e krizës politike, fetare, shoqërore dhe politike të shek XVII, e cila nga një anë i dha fund rendit gjeopolitik të Evropës së Rilindjes, nga ana tjetër mes kundërshtisë së parimeve të lirisë, me forma ideologjike do ta ndajnë kontinentin për shekuj me radhë, gjë që vazhdon edhe sot.” Qysh në faqet e para Xh.Milton i drejtohet Parlamentit të Anglisë për heqje dorë “nga çensura paraprake dhe nga famëkeqet “Leje të Superiorëve”, ku autori jo vetëm analizon shkaqet dhe dëmet që sjell mungesa e lirisë së shtypit, për shkak të çensurës, por mendimet e tij të vyera janë investim drejt zgjidhjes së problemit të ndërlikuar të lirisë. (Xh. Milton f.6).
Një pyetje thelbësore është, “a krijohet kultura publike e inskenuar vetëm me ngritjen e shteteve-kombe?” Është e qartë jo me konceptin e njeriut të shtypur duke krijuar njohuri të ndërsjella midis njerëzve që ndajnë interesa dhe gjuhë, Vranari sugjeron që formave kulturore publike i paraprin mbështetja e shtetit, ku bie në pah domosdoshmëria dhe institucionalizimi i pritjeve të veçanta gjuhësore dhe kulturore që ato të ngrihen përmes autorëve dhe botuesve që bashkërendojnë përreth dhe formulojnë standarde për gjuhën dhe përmbajtjen. Kjo sugjeron që ky proces çon gjithashtu në standarde publike, kundër të cilave gjuha e domosdoshme e trashëgimisë popullore bëhet intime kulturore dhe shikon të ardhmen në prizëm real.
Gjenealogjitë si simbole efikase kulturologjike
Studimi i Vranarit përdor shumë lloje të narracioneve gjenealogjike për të shpjeguar formacionet moderne shoqërore dhe politike dhe pretendimet e ligjshme për autoritetin brendatyre. Disa prej tyre janë llogari që përdoren për analizuar identitete dhe autorizime të veçanta (për Shqipërinë Jugore shihni parathënien e Prof. Dr Eshref Ymeri në këtë libër studimor), ndërsa në raste të tjera kanë krijuar raporte përsëritëse të etnogjenezës grupore ku faktori historik mbështetet mbi to. Llogaritë e konvertimit janë narrative imponuese për besimtarët për të shpjeguar origjinën e tyre, si dhe për studiuesen për të kuptuar se si grupi ndërtohet vetë përmes këtyre llogarive. Kykonvertim në mënyrë simbolike ndryshon thelbin e një personi tregon për një çështje themelore ku janë brenda historitë e identiteteve dhe grupeve. Çdo tregim i konvertimit, prejardhjes ose besimit të përbashkët dhe praktikave kulturore përmban një teori ontologjike të identitetit shoqëror. Ne nuk mund të pyesim për identitetin pa pyetur për kë: përgjigjet duhet të jenë në terma emicikë, sepse nuk ka esenca të përbashkëta natyrore, të brendshme ose “të vërteta”. Njerëzit ndërtojnë identitete përmes kuptimeve të përbashkëta ontologjike. Këtu natyrisht aurtorja vendos logjikën dhe strategjitë për përfaqësimin e identiteteve në formë tekstuale, dhe sugjeron sesi gjurmët tekstuale pasqyrojnë proceset intime të përbërjes.
Megjithë shfaqjen e gjërë të gjenealogjive mitike në narracionet historike të Shqipërisë Jugore, shembujt që autorja konsideron tregohet qartë se këtu kanë qenë seleksionime me kujdes në lidhje me konceptet e identitetit historik për shkak të një tendence studiuese për të shmangur mitologjitë dhe paraqitur fakte të historisë. Logjika e të menduarit gjenealogjik në këtë studim informon me analizat e ligjërimeve të identitetit brendashteteve: ekzistojnë parime të përbashkëta me të cilat e kaluara përdoret për të shpjeguar të tashmen dhe natyralizuar një sens të kulturës së përbashkët në grup.
Tregimet e identitetit varen nga mjaft arsyetime dhe prurje mitike dhe gjenealogjike, ku faktorët e ndryshëm sjellin dhe përdorin gjenealogji për të lidhur pjesë të narracioneve historike dhe për të minimizuar njohuritë e pasigurta dhe ngjarjet e mundshme. Një histori e tillë historike rekombinon elementë të ndryshëm nga simbolet dhe narrativat në aranzhime të reja, zgjedhja, kombinimi, riinterpretimi dhe përjashtimi i materialit në këto rrëfime ngjan me ato që bëhen me materiale kulturore për të krijuar aktualizma. Studimi merr parasysh kuptimet e audiencës. Mitologjitë gjenealogjike dhe atno-kulturore që diskutohen në këtë studim janë krijuar në mënyra të ngjashme dhe shërbejnë për qëllime të lidhura ngushtë si simbole publike për koordinimin e konsensusit shoqëror, veçanërisht rreth vazhdimësisë historike dhe grupeve dhe kufijve shoqërorë. Ndaj studimi qartëson dhe mes këtij fakti: “Dimë se ekzistenca e një populli “barbar” në antikitet në veri të Atikës, vihet në dukje qysh në poemat epike “Iliada” dhe “Odiseja” të Homerit. Këto të dhëna për lashtësinë janë marrë nga literatura e huaj, fillimisht përmes librave letrarë, pasi studimet historike të asaj kohe mungojnë. Për Homerin thuhet se i shkroi poemat rreth vitit 850 pr.Kr. Më vonë do të shohim se kjo thënie është gënjeshtër, pasi ata që u quajtën grekë, në shek. IX pr. Kr., ende nuk kishin një alfabet.”
Diskutim
Studimi i autores Vilhelme Vranari Haxhiraj “Mjeshtër i Madh” “Autoktonia e Shqipërisë Jugore, Enigma e shekujve” shkon në mjaft pika nevralgjike të historisë, ku autorja ndalet tek Çështja e Ilirisë jugore, enigma e dikurshme e studiuesve. -Kundërshtitë për termin Vorio-Epir -Burimet për të njohur Shqipërinë parahistorike -Semito egjipianët u vetëquajtën “Helenë” dhe “Grekë” -Cilët janë banorët e parë të Gadishllit Ilirik? -Pse iu ndërrua emri gadishullit Ilirik? -Grekët kundërshtojnë qytetërimin pellazgo-iliro-shqiptar. -Shkrimi më i vjetër i shqipes -Mosnjohja e gjuhës shqipe, prej së cilës kanë lindur gjuhë të tjera -Gjurmë të Kulturës Pellazgo-Ilire në Kretë -Roli i hartave në lashtësinë e një kombi
– E vlërteta historike e Trojës zgjidh enigmat e lashtësisë -Paradoksi Grekë pretendon Epirin -Ka ekzistuar kombi “Grek”? e deri tek -Enigma e emrave Helladë, Helenë, Greqi dhe Grekë. Kësisoj një tematikë kaq e gjerë, një ndërmarje kaq e zgjeruar natyrshëm kërkon diskutim të gjerë e gjithëpërfshirës.
Bërja e tematikave është pjesëmarrëse, dhe përfshin ngjarje të tilla si kur njerëzit vijnë dhe kërkojnë nga thelbi domosdoshmëri kulturologjike dhe po aq historiografike për interpretimin e historisë së trevës në konsideratë. Përshkrimi jep një imazh të shkurtër legjitimues të diçkaje që zakonisht është shumë e zakonshme për t’u transmetuar: trajtesa për historinë nuk është bërë zakonisht pjesë e vetë historisë. Studimi nxjerr në dritë se ne kemi vetëm vështrime të këtij procesi këshillues, por mund të supozojmë se ai mësoi dhe mendoi përmes versioneve alternative të narracionit në shumë faktorë.
Diskutimet që tani shihen si racionaliste nuk janë të reja por janë pjesë e shumë mënyrave për të shpjeguar dhe formuar organizimin shoqëror përmes modeleve të identitetit në grup dhe historik vazhdimësi. Njerëzit negociojnë dhe koordinojnë marrëdhëniet në të tashmen përmes diskutimeve për të kaluarën dhe vazhdimësinë e saj me të tashmen. Ky përdorim i rëndësishëm i historisë shpjegon tërheqjen e saj. Këto rrëfime për praktikat e përbashkëta kulturore, sado themelore, siç janë elementaret ose emërtimi i grupeve, krijuan forma simbolike të njohura gjerësisht, të përdorura për të krijuar identitete në Shqipërinë Jugore.
Por që të realizohen këto autorja parashtron nëntë pika pika për diskutim. Dhe kështu Vranari kërkon “Që të jemi pjesë e familjes së madhe evropiane duhet të gëzojmë të drejta të barabarta si gjithë kombet e tjera. Që të dalë e vërteta historike dhe të njihet botërisht duhet që politika e sotme dhe e ardhme shqiptare duhet të ketë këto synime kryesore ndaj shtetasve:
1-Të rrisë dhe edukojë shqiptarizmin që është zëvendësuar me interesin vetjak duke pastruar paranë e pistë.
2-Të forcojë ndërgjegjen qytetare për një Shqipëri demokratike të tipit perëndimor.
3-Të rrisë nivlin shkncor për mësimin e gjuhës shqipe konformë normaveletrare të drejtshkrimit, rrënjët e së cilës janë ngjizur te fillesat e gjuhës pellazge-ilire, si gjuha e parë në botë, gjuha e fillimit.
4-Rritja e mirëqënies së familjes shqiptare dhe nivelin ekonomik të shtetit në tërësi, janë detyrë parësore për pushtetin.Njësi matëse e inmtegrimit s’është Tirana, por zonat rurale.
5-Të rritet dinjiteti kombëtar i nëpërkëmbur përmes ballafaqimit të artefakteve historike me fqinjët.
6-Rritja e nivelit të arsimit në vendin tonë, me nivele jo fiktive (numerike) po cilësore dhe reale .
7-Të edukohet dashuria për atdheunn dhe gjuhën shqipe ndër breza, duke njohur mirë gjuhën, historinë, gjeografinë, vlerat e kombit dhe traditat tona të trashëguara nga mijëravjeçarët.
8-Rritja e nivelit kulturor të shqiptarëve përmes dijeve, Etikës, Estetikës dhe Oratorisë, që janë domosdoshmëri në aspektin e opinionit kombëtar dhe botëror.
9- Zbatimi me konseguencë i reformave, lufta kundër korrupsionit, bashkërendimi i veprimtarisë pozitë dhe opozitë, duke reflektuar kulturë dhe mirëkuptim, do të realizojë rishkrimin e një historie reale-shkencore, ku të evidentohet shkencërisht autoktonia e shqiptarëve dhe lashtësia e gjuhës shqipe, më e vjetra ndër gjuhët simotra, sot të vdekura.”
Duke përfunduar
Meqenëse historiografia injoron pjesën më të madhe të shkrimit të historisë, ne zakonisht dimë pak për hapësirat ku njerëzit zhvilluan histori përmes performancës dhe debatit. Mendimi dhe diskutimet krijuese mbeten kryesisht të pakthyeshme, por gjurmët ruhen brenda teksteve dhe ne gjithashtu mund të analizojmë se si autorët ndryshuan narrativat për t’iu përgjigjur pritjeve lokale. Autorët u dhanë personazheve dhe ngjarjeve rëndësi bashkëkohore për audiencat e tyre në lidhje me gjenealogjitë, besimet, praktikat, identitetet dhe përvojën politike. Përmes shfaqjeve narrative që shtrihen nga bota e njohur në kontekste të imagjinuara, rendit kontigjent shoqëror iudha origjina më autoritare. Ngjarjet origjinale dhe ngjarjet bashkëkohore ishin të lidhura, ndërsa agjensia e narratorëve dhe interpretuesve të interesuar ishte përjashtuar nga këto rrëfime.
Secila histori ka një histori, që përfshin lidhje krijuese me tregime dhe ngjarje të tjera, por këto histori histori mbeten intime, të fshehura brenda metodave të punës dhe provave. Iluzioni mimetik varet nga përjashtimi i historisë së krijimit nga “faktet” e historisë, të cilat studimi i Vranarit na i afron dhe na i rikujton si të tilla. Megjithëse treguesi i historisë formon tregimin, epistemologjia narrative në përgjithësi fsheh agjencinë e treguesit prapa sensit të përbashkët se ngjarjet kanë ndodhur në të kaluarën, dhe tregimi është derivativ dhe vartës i tyre. Në të njëjtën kohë, lexuesi i këtij studimi justifikon të dëgjuarit në mënyrë që të kuptojë të kaluarën, por është organizimi shoqëror i ngjarjes së dëgjimit që është përvoja më e vërtetë. Studimi “Autoktonia e Shqipërisë Jugore, Enigma e shekujve” nakujton se narrativat mund të prodhojnë një bashkësi të imagjinuar përmes përvojave të dëgjimit të përbashkët. Komunitetet nacionaliste janë vetëm një nga shumë llojet e bashkësive që mbështeten në tregime për të kaluarën për ta bërë komunitetin në të tashmen, por nacionalistët priren të përqendrohen në zgjedhjen dhe krijimin e tregimeve për të formuar një bashkësi dëgjuesish në një aleancë efektive politikisht.
Siç u përmend më lart, komunizmi kufizoi hulumtimin historik nga autorë të arsimuar. Mund të supozojmë se ata testuan edhe disa aspekte të narracioneve kundër burimeve të tjera të informacionit, por duket se rregullimi logjik i ngjarjeve ishte më i rëndësishëm sesa vërtetësia. Studimi përshkruan dëshirën e njerëzve për diçka jo kundërshtuese, por kjo nuk do të thotë një përfaqësim i saktë. Përkundrazi, ata kërkuan që narrativat të kenë kuptim logjik në të tashmen dhe të jenë koherent me përvojat dhe narrativat e tjera, veçanërisht vendet dhe etnonimet e njohura, të cilat format dhe strukturat e trajtuara historikisht nga Vranari formuan thelbin e tërë këtij hulumtimi. Nën kujdesin e shtetit modern, këto histori të besueshme duhet të përshtaten me përvojat e institucioneve moderne shtetërore dhe të shpjegojnë kontradiktat e ngritura nga burime të ndryshme të traditës si kontekst i arsyetimit dhe besimit në strukturën e së ardhmes.
