Në sallën e Pallatit të Kulturës “Asim Vokshi” në Gjakovë në promovimin e dokumentarit “Rrëfime për Kosovën” të regjizorit Fatmir Lama.
Hyrje
Pesëdhjetë vjet më parë, prindërit e mi më veshën me rrobat e një nxënësi që fillonte shkollën për herë të parë. Atë ditë shtatori do të rreshtohesha me nxenës të brezit tim përpara një fasade shkolle të thjeshtë në Tropojën e Vjetër. Ajo mbante emrin e një heroi të Gjakovës:“Asim Vokshi”.
Është besoj e kuptueshme se çfarë emocioni ka një njeri që ka ëndërruar gjithmonë ta vizitojë këtë qytet, të ketë nderin dhe privilegjin të flasë përpara një audience të nderuar në një institucion kulturor në Gjakovë që mban të njejtin emër me atë të shkollës time: “Asim Vokshi”.
Në atë kohë kur mësoja në shkollën “Asim Vokshi” kisha një ëndërr, e cila shumë herë frikësohesha se nuk do të realizohej kurrë. Në çdo lëvizje jete në atë zonë kufitare më shoqëronte një dëshirë e jashtëzakonëshme për të parë qoftë edhe një herë një qytet, i cili në imazhin tim ishte më i bukuri në botë. Kisha dëgjuar prej të parëve të mi për traditën, burrërinë, trimëritë, zakonet, qytetarinë, artistët, terzinjtë, zanatçinjtë, kostumet dhe ushqimet e këtij qyteti:
Ky qytet ishte Gjakova
Ishte Gjakova me të cilën na ndante “Kloni”, “Vija Kufitare”, dhe ai që quhej “Brezi i Butë”. Gjakova, e cila sot është vetëm 25 minuta larg nga Tropoja ku kam lindur unë.
Nga ajo anë e kufirit, ne shihnim dritat llamburitëse të Gjakovës, Malet e Koshares, Majën e Gjerovicës. Ishim aq afër dhe…aq larg.
Në atë kohë kam patur rastin të shoh djemë e vajza të anës shqiptare të këtej kufirit, në bjeshkën e Ujezës. Ata dëshironin të dinin për njëri-tjetrin dhe kishin gjetur një mënyrë për të komunikuar: Ishin jo më shumë se njëqind metra larg në dy anët e vijës kufitare, nëpër bjeshknajë, por asnjëra palë nuk guxonte të fliste me palën tjetër.
Gjithkush e din se banorët e këtyre anëve shqiptare të ndara padrejtësisht me perde hekuri, kishin thuajse në çdo shtëpi një dramë ndarjeje. Një të tillë e kishte edhe familja ime. Vajza të Malësisë së Gjakovës të martuara në Rrafshin e Dukagjinit dhe anasjelltas. Një pjesë e tyre ishin martuar heret kur nuk kishte kufi, të tjera në “Kohën e Shqipnisë” e të tjera edhe më vonë. Ato kishin lindur fëmijë dhe rritur familjet aty ku ishin. Por kishte edhe nga ato që e kaluan kufirin pas mbylljes së tij në vitin 1949. Ato u bënë drama e vërtetë e ndarjes së banorëve të këtyre anëve.
Pas kësaj erdhi koha kur shumë djemë e vajza shqiptare të Kosovës kaluan kufirin dhe erdhën në Shqipëri. Ata shpresonin se në pjesën tjetër të Atdheut të tyre do të gjenin parajsën, vendin aq të dashur për prindërit dhe brezat e mëparshëm. Gjimnazistë me ideale patriotike, njerëz që donin të bashkoheshin me antarë të tjerë të familjeve në Shqipëri, kalonin kufirin ilegalisht. Ardhja e tyre në Shqipëri është një dramë tjetër me dy anë të medaljes: Nga njëra anë malli për atdhe, nga ana tjetër ndjekja, survejimi, persekutimi, etiketimi dhe më në fund zhgënjimi i plotë.
Regjisori Fatmir Lama
Për ta sjellë këtë dramë shqiptare tek shikuesi i asaj salle të nderuar dhe për teleshikuesit e Koha-Visonit të Kosovës duhej një njeri me përvojë të jashtëzakonëshme. Një patriot me syrin e artistit. Një njeri që dramën e shqiptarëve në të dy anët e kufirit e kishte pjesë organike të jetës së vet. Duhej njeriu që kishte lindur afër këtij kufiri, që kishte të afërmit e vet në anën tjetër, në Tropojë, por që nuk i takonte dot lirisht. Duhej një kineast, producent, montazhjer, me shpirt artisti që ta sillte këtë cikël dokumentarësh “Rrëfime Për Kosovën” tek ne. Dhe ky është i nderuari, vëllai ynë, zotëri Fatmir Lama.
Kur e filloi këtë aventurë zotëri Fatmiri, më tregoi planin që kishte dhe sesi do ta ndërtonte serialin dokumentar. Më pëlqeu pa masë. I nxitur nga ideja e Fatmirit për këto rrëfime në television, tregova historinë e ndarjes së hallës time me babain tim, e cila është pak a shumë kështu:
Unaza e Ndarjes
Në vitet e Luftës së Dytë Botërore, të parët e mi vendosën që nga Lugu i Zi i Tropojës ku jetonin, të kalonin në Kosovë dhe pikërisht në Rekën e Keqe. Aty morën tokë për gjysëm dhe ndërtuan një jetë shumë më të mirë se ajo që kishin në bokat e thata të Koraqit. Lufta kishte konsekuencat e veta, por gjithsesi dolën pa u dëmtuar. Aty nga vitit 1946 jugosllavët kërkuan një rregjistrim të popullsisë. E vetmja mënyrë që ata të mund të qëndronin në Kosovë ishte në se deklaroheshin si jugosllavë. Këtë ata e panë si një humbje të identitetit kombëtar dhe në rrethana të tilla vendosën të ktheheshin përsëri në Malësinë e Gjakovës. Morën çfarë mundën me vete, por lanë prapa një premtim: Timën e re të fejuar me djaloshin kosovar Selim Idrizi nga fshati Smolicë, dhjetë minuta larg nga Gjakova.
Aty nga viti 1948 era e ndryshimeve të politikës midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë ndjehej bashkë me rrezikun e mbylljes së kufirit dhe izolimit midis dy vendeve. Në këto kushte, dikush nga të parët tanë, sugjeroi se mbyllja e kufirit do ta linte atë vajzë të re në një gjendje që nuk do t’i gjindej dot zgjidhja. Nëse mbyllej kufiri, ajo ose do të martohej në Shqipëri, por familja binte në telashë me ata në Smolicë, ose vajza mbetej në derë. Kështu vendosën që t’i dërgonin fjalë mikut dhe të vinte ta merrte vajzën. Dy palët ranë dakord dhe e ndanë rrugën përgjysëm në atë që quhet “Pjekje”, në Malësinë e Gjakovës. Ceremonia u zhvillua në një livadh të bukur. U pinë kafet, u luajtën vallë burrash, u lëshuan kuajt, qitën me pushkë, u ndërruan mollët maje Flamurit Shqiptar dhe u ndanë.
Tima, tashmë nuse, hypi në kerr dhe ata u nisën për në Smolicë. Pala përcjellëse mbeti në vend, ndërkohë që shihte karvanin kosovar tek largohej. Në një çast, ndodhi diçka e paparë ndonjëherë. Nusja, iu kërkon ta ndalonin qerren, heq duvakun, zbret me shpejtësi, kthehet drejt njerëzve të saj të familjes përcjellës, i afrohet tim eti, vëllait të saj, i cili ishte një vit më i vogël, heq unazën e martesës nga gishti dhe i thotë:
-“Zgjate gishtin, merre këtë unazë, vure në gisht dhe mbaje gjithë jetën, pasi ne nuk do të shihemi më kurrë”.
Nuk vonoi dhe kufiri u mbyll dhe ata nuk u panë më në këtë jetë edhe pse ishin vetëm pesë kilometra larg nga njëri-tjetri.
Kur e dëgjoi këtë histori, Fatmiri kërceu nga vendi dhe më tha:
-“Të lutem a do ma rrëfesh këtë ngjarje përpara kamerave?”
-“Po” – i thashë, “vetëm me një kusht”:
-“Më thuaj” m’u kthye ai.
-“Ta filmojmë në vendin ku ka ndodhur kjo ngjarje”.
Dhe kështu ndodhi. Kjo rrëfenjë televizive ka prapa sfondin e vet madhështor, Malësinë e Gjakovës dhe “shkrumin e granicës” së atyre kohërave.
Djemtë e vajzat kosovare në Shqipëri
Më pas i fola Fatmirit për djemtë e Kosovës, që i kisha njohur ndër vite në Shqipëri. Ata vinin nga Kosova të mbushur me dashuri të madhe për Shqipërinë. Ishin të pashëm, të bukur dhe të veshur më mirë se ne. Pas peripecive të para, vendoseshin në konvikte dhe në shumë raste lejoheshin të vazhdonin studimet në fakultete si bujqësia, letërsia dhe historia, me ndonjë përjashtim të rrallë. Nëpër fakultete dalloheshin për fizikun e bukur, gjatësinë trupore, prirjet për t’u marrë me sport, art e letërsi. Mbaronin shkollat dhe emëroheshin thuajse përherë në zona jo-kufitare. Ata ishin aq të dashur, të ditur, të qeshur. Por nuk kalonte shumë kohë dhe rregjimi diktatorial fillonte përndjekjen ndaj tyre. Papritmas dëgjoje që filani u arrestua për agjitacion e propogandë!? Një tjetër për sabotazh në ekonomi apo në industri!? Tjetri për tentativë arratisjeje! Një tjetër për veprimtari armiqësore!? Dhe kështu, një pjesë e njerëzve fillonin dhe i shikonin jo më me simpatinë e fillimit, por me dyshim dhe shpesh edhe me frikë. Gjyqe të montuara organizoheshin njëri pas tjetrit, pa fakte, me dëshmitarë të rremë, me akuza të paimagjinueshme, duke shkaktuar drama të tmerrshme.
Nga ana tjetër, pasonte zhgënjimi i atyre pak vëllezërve dhe motrave shqiptarë që vinin nga Kosova si vizitorë deri në vitin 1981, kur edhe kjo mori fund. Shpesh ata nuk i takonin dot të afërmit e tyre. Por kur i takonin mësonin nën zë se ajo që shitej si “parajsa shqiptare” nuk ishte asgjë më shumë e as më pak se një ferr i vërtetë.
“Rrëfime për Kosovën” është një cikel filmash dokumentarë që do të sjellë përpara shikuesit një gamë të madhe ngjarjesh, figurash, personazhesh të vërteta nga dy anët e kufirit shqiptaro-shqiptar. Ajo çfarë u pa në episodin e parë është vetëm fillimi. Ajo që e dallon këtë vepër monumentale dhe historike që Fatmir Lama sjell është vërtetësia e ngjarjeve, sinqeriteti i rrëfimit prej personazheve të vërtetë, dramaciteti dhe emocioni që sjellin rrëfimtarët, pasqyrimi me vërtetësi i një realiteti që kurrë mos u përsëritë më! Por Fatmiri e ndan kënaqësinë e suksesit edhe me Flaka Surroin, e cila e ka mundësuar rregjistrimin dhe transmetimin e serialit dokumentar.
Gjakovë, 23 shkurt 2019.
