Sa fillova të lexoj poezinë e Hysen Grajçevcit “Në Kohë me Kujtesën” m’u kujtua një rrëfim familjar këtu e pesëdhjetë e pesë vite më parë. Në fshatrat e Malësisë së Gjakovës, Tropojë, kalonin muhaxhirë. Këta, të ikur nga Lufta Serbe. Vinin nga Plava, Gucia, Rozhaja, Tutini, Tregu i Ri, Sanxhaku në tërësi. Gjenin jatak deri sa ndërtonin marrëdhëniet me jetën. Por si i thonë: mendja fluturon. Shpejtësia e fluturimit të mendjes nuk është matur akoma as nga shkenca më e përparuar.
Erdhën në kor gjithë deklaratat e politikanëve, diplomatëve dhe mendja më mbeti aty tek Ambasadori Amerikan në Beograd. Nëpërmes mediave Serbe ai shpreh një të vërtetë pa doreza diplomati. Shfaqi një lajm që mund ta quajmë lajmin më të thekshëm të këtyre ditëve. Kyle Scott, që rreth kufijve të jetë shprehur ekzaktësisht duke nxjerrë në pah se: “Harta e Serbisë në SHBA dhe harta e Serbisë në Serbi janë të ndryshme!” (“The map of Serbia in the United States and the map of Serbia in Serbia are different, Scott pointed out”). Kërkoj falje lexuesit që e mora krejt në origjinal dhe të përkthyer edhe në gjuhën e diplomatit, i cili flet anglisht.
Jeta në trojet iliro-dalmate, këtu në Ballkanin e vet, qyshse ka mbirë lisi ka qenë e vështirë. E vështirë nga pozita gjeografike, ashpërsia e maleve. Kemi vendosur gjithfarë epitetesh. Kjo për faktin e jetës në vështërësi dhe kushtet në të cilat kemi kaluar. Këtë pozitë e kanë kërkuar të gjitha Fuqitë Botërore. Gjithkush e di se sa është Shqipëria. Sa ka qenë. Sa ka mbetur. Me kë kufizohet. Kush janë ata që kanë marrë toka padrejtësisht?! Gjithkush kërkon drejtësi. Ata që kërkojnë drejtësi thërrasin. Drejtësia është si na pëlqen neve. Por si është e vërteta. Në hapësirën shqiptare vetëm në Veri e në Jugperëndim të Kosovës janë sot njëmijë e njëqind e dyzet e nëntë kilometra katërorë të marra në vitin njëmijë e nëntëqind e nëntëdhjetë e nëntë nga Serbia. Këto kilometra i dedikohen Luginës së Preshevës. Njëmijë e dyqind e gjashtëmbëdhjetë kilometra katrore që i përkasin Mitrovicës Veriore, Loposaviçit, Zveçanit dhe Zubit Potokut. Toka këto që Serbia kërkon t’i përvetësojnë, me teorinë se ka serbë që banojnë aty.
Pak shifra që mundem t’i pasqyrojmë, sepse nuk është vendi të bëjmë analizë shifrash. Edhe pse poeti këtë ka kërkuar në poezinë e tij. Por pa harruar Sanxhakun. I shkreti Sanxhak që mban plagën më të egër në historinë e Shqipërisë. Krejt e njëjta ngjarje si Çamëria. Edhe Tutini, Tregu i Ri e qytetet e tjera e bëjnë bashkë Sanxhakun mbi shtatëmijë e dyqind kilometra katrorë. Ja pra, sa e damtueme është Kosova. Sanxhaku është i ndarë në dy shtete. Atë të Malit të Zi e të Serbisë. Historikisht, tokë e popullatë shqiptare.
Kush qenka vargu i poetit që më bani të ulem sot në këtë ditë pushimi e të nxjerrë çaperpik disa mendime të varme në dërrasen e lmuet të trunit tim. Duke shfletue kujtesën poeti flet: “Në hove pulsojnë motet, kjo kohë më prek në kujtesë! Eci nëpër vite, gjurmëve me të kaluarën e historisë jam bërë pjesë!” Dridhet poeti nga figura letrare krejt e thjeshtë. Ai di dhe nuk i mungon fjala, nuk i mungon fjalori, leksikun e ka të stërmbushur. Mund të përdorte gjithfarë figurash që të rrëthqethet trupi, kur t’i citosh, por mendon që me këtë figuracion të thjeshtë do të afrohet në kohë kujtesa. Ne e dimë që kujtesa të tradhton. Për ne, Shqiptarët, është një fenomen që rradhit difektin kryesor. Kemi shumë difekte. Por besimi që shpesh i themi besë dhe harresa janë prezent tek ne. Nuk di se ku e lexova që ne besojmë si qeni. Hahaha! Jo, nuk jam dakort. Ne nuk jemi servilë. Qeni është servil. Besa tek qeni nuk ekziston. Ai për lëmosh dhe interesa bindet. Ne bindemi, sepse besojmë. Ne harrojmë, sepse kërkojmë pajtim. Ne harrojmë për mëshirim. Ne pulsojmë kujtesën. Poeti mëshiron veten dhe grabitqarin, kurse agresorin e mëshiron dhe i lutet të rrëfehet. Të rrëfehet që të besojnë dhe të qendrojnë në kamzën ku i takon. Ai deklaron se udhëtoi: “Tek secili gur ndaloj! Kërkoj dhimbjen të më rrëfejë me gjuhën e tij! Në secilin burim shoh hijen dhe portretin e vëllezërve të mi!” Autori tani futet në një figuracion jo real. Kërkon të dialogojnë me gurin. Nuk i pëlqen vetmia në udhëtimin e mëshirës. Kërkon një shok me gjuhën e veçantë, siç është guri. Kërkon të flasë me gurët. Shikon, prek, ledhaton, nuhat. Aty gjenë gjurmët e dhimbjes, peisazhin e njerëzve në largim. Siluetat e tyre me kokën pas. Gurit i kërkon të flasë. Të japin dëshminë e kohës me qëllim që të zgjojnë kujtesën. Komb i harruem. Komb i tradhtuem. Vlerë e Kontinentit. Besë thyem nga ata që t’i i njeh për miq. Shkyejnë në trupin e nënës tënde. Largojnë pa marre djemë e vasha, burra e gra, fëmijë e pleqë. Pas i lanë varret, eshtnat e të parëve. Në Ditën e të Shumtëve kush do të këndojnë tek ata një psallm, një sure. Mbi ta do të mbijnë ferra, s’kanë për të patur kohë të ndalojnë një rrugtar. Mbi trupin e tyre do të bajnë folenë ulkonjat. Hysen Grajçevsi në vargun e tij kërkon një gjuhë për gurin. Kërkon që guri të flasë. Ai të tregoi dhimbjen. Plagët që kullojnë edhe tash. Nuk harrohet kollaj koha, largimi, përdhunimi, shkatërrimi, plaçkimi, copëtimi, djegia për së gjalli, bajoneta në barkun e nënës. Prej aty nxjerrë foshnjen. Mbi pushkën e mizorit, i gjakosur i palinduri. Kjo vetëm që është shqiptar. Kjo vetëm që iu nevojitet gjeografia për pozicionime të reja në pikat strategjike. Si kopeja e ulkonjave në tufat e pa bari.
Poeti deklaron si në një kancelari me fjalën alpine të pa kundërshtueshme. Kështu deklaronin dikur burrat e trojeve tona e sot Hyseni thërret: “Atje, bajlozët dëshmuan prejardhjen, Vampirët u zgjuan me ringjalljen e Lubisë!” Është për të mallkuar cilindo që fsheh një fakt. Kërkohet që në Shqipëri të jenë autoktonë. Ata që erdhën me thasë të grisun pa bukë. Erdhën pa rroba. U kacavaren nëpër lisa për të gjetur vend pushimi. E dinë dhe të gjithë e kanë kuptuar që Ne, Shqiptarët, jemi njerëz që mëshirojmë të vobektin. Ne japim dhe marrim dashuri, respekt. Por të flasish për dashurinë këtu nuk është e lehtë. Të gjithë flasin për pajtimin Gjermano-Frang. Ata janë popuj të mëdhenj. Siç thotë populli: ushtri hesapi. Por kanë edhe lidhje gjaku. Rrjedhin nga i njëjti shtrat. Ndërsa Ne me Sllavët nuk na lidh asnjë gjë, veçse plagosja pa u tharë plaga e parë. Plagosje plagë mbi plagë. E si mund të pajtohem, kur në asnjë çast nuk mund të kthej shpinën dhe t’i besosh foshnjen.
Poeti difton. Ashpër, ngre zërin duke përgatitë veveten edhe në fyrjen pa çmim. Ngadalë tërheq vëmendjen nga plaga e pathame, nga plaga që kullon gjak. Tërheq vëmendjen se soji i tyre kërkojnë gjithmonë sherr. Ai thotë: “Edhe sot, soji i tyre, me asgjë nuk ndryshon! Edhe sot, gjaku i tyre, gjak, nga gjaku ynë kërkon! E ne, verbërisht, me besnikëri qeni besojmë!”
Më lart ceka se nuk di se ku e kam lexuar besnikërinë e qenit. E dija. Bile mund ta them edhe përmendësh poezinë që më therë. Por nuk deshta të shkëpus nga trajtesa e veçantë. Kujtesa, zotni. Besimi, zotni.
Të gjithë flasin nën zë. Shqiptarët janë me besim Muhamedan. Nuk i nevojiten Europës. Duhet të marrin rrugën e përtejme nga Turqia, Arabia. Anipse historia e Europës është e pazgjidhshme me këta njerëz. Çfarë është kjo xhelozi?! Çka është kjo teori fallco?! Çka është kjo propagandë bajate?! Njeriu ka të drejtë të besojnë. Të besojnë, bile edhe të mos besojnë. Gjithmonë njeriu ka besuar. Ka besuar ku ka patur mundësi, provë apo dëshirë. Ja, para Krishtit si besonin njerëzit. Po, pas Krishtit. Sa e sa profetë ka njerëzia qysh se është krijue njeriu. Sa e sa nevoja ka patur njeriu të rrëfehet. Ja edhe Muhamedanët janë njerëz. Të gjithë njerëzit kanë gjak, kanë trup, kanë edhe shpirt. Ne kemi dëgjue fjalën shpirt keq, shpirt qen, shpirt m… Të gjitha këto janë në harmoni me njeriun. Nuk ka të bajnë shpirti është i besimtarit të Kshten apo Muhamedan. Ka të bajnë gatimi që i ka dhënë Hyj. Shqiptarët janë të ngutshëm, nuk durojnë, nuk besojnë në fjalën tonë. Si mos të protestojmë kur na bahet një padrejtësi! Si të rrijmë në gjunjë para xhelatit! Si mund të mos kujtojmë të ligën që na bahet! A është e garantuar prona, a është e garantuar liria, a është e garantuar vendpushimi i përjetshëm?! Pse mos të ngutemi? Çfarë keni ba që ne të besojmë! Cila ishte e drejta që na dhatë! Qysh me Konferencën e Londrës e të Berlinit, të Rambujesë e të Prespës…!
Poeti Hysen Grajçevci jep Porosinë e Madhe. Ai në këtë porosi derdh kujtimin e madh të Platonit për profesorin e tij. Grajçevci është vet studiues i filozofisë. Nuk i largohet profesionit të rinisë ky poet. Nuk largohet, kur është koha për të menduar të ardhmen. Për të kujtuar të shkuaren: “Këndellu populli im! Mbajë mend e mos e fshijë kujtesen, se, ajo që njëherë me dhunë grabitet e merret, me lutje dhe ëndërrime dëshirash nuk kthehet!” Poeti tregon në mënyren ma filozofike ajo që merret me dhunë nuk kthehet. Kujton vitet e pushtimit Osman. Sa e sa popullatë u nisën për në Anadoll që të spastrohen trojet shqiptare. Sa e sa herë kjo kujtesa jonë ka pa njerëz në rrugëtim duke i lënë pas varret, shtëpitë, kullotat, arat dhe livadhet e tyre. Për të shkuar atje ku nuk ka as çati mbi krye. Vetëm e vetëm që t’i lënë tokë të lirë sllavit Serb.
E thashë më lart që më erdhën në kor deklaratat e diplomatëve, politikanëve e shumë njerëzve të tjerë. Më erdhën në mendje edhe lojnat politike me tren nga udhëheqësia ballkanike. Më erdhën në mendje edhe leximet që kam bërë për zonat e Kultit. Në Deçan qenka një kishë Serbe. Aty kujtesa e njerëzve me gojëdhënë ka ardhur deri tek unë. Kisha e Deçanit dhe shumë kisha të tjera në trojet shqiptare janë katolike. Jo ortodokse. Historia e Kishës së Deçanit nuk është vendi këtu të thellohem, por është e padiskutueshme që është kishë katolike shqiptare. Nuk e don Europa. Aty popullata është Muhamedane. Duhet të ketë ortodoksi. Po pse oj Europë nuk e konfirmon kishë të religjionit kshten e jo ortodoks! Përgjigje nuk ka nga Europa. Interesa, poet.
Thonë se ka diplomat që përplasin dyert e zyrtarëve të lartë shqiptarë, kur nuk dakortësohen në mendime dhe në interesa. Jam krejt për ta harruar deri sa nuk kemi politikanë me nivel elitarë që iu tregojnë vendin dhe rrugën për në aeroport.
I dashtun Hysen: Poezia jote më bëri të kujtoj gjithçka. Më dergoi tek një anekdotë. Dy njerëz po udhtonin bashkë. Filloi shiu i rrëmbyeshëm. Njëri kishte dy çadra dhe tjetri nuk kishte asnjë çadër. U tregue i sjellshëm dhe ia dha njëren çadër bashkudhtarit. Shiu pushoi. Filloi të flasë udhëtari pronar i dy çadrave. Të shpëtova. Ja, ti tani do të ishe i qullur. Po mos të isha unë do të kishe mbetur në shirat e këtyre maleve. Udhëtari pa çadër dëgjoi shumë. Ai në një çast mbështolli çadrën dhe ia dha pronarit bashkudhtar dhe u shtri në një pus me ujë. -Mund të bëhesha ndryshe, e pyeti bashkudhtarin e rastësishëm. -Jo, ia ktheu udhëtari pronar çadrash. -Ja pra, tani mos më zë më me gojë çadrën, as shiun. Vijnë i dashtun poet e të diktojnë kushte për interesa që nuk e dinë as vet, duke të cituar ndihmen. Këtë ndihmë e ka të përcaktuar në ligjet e vendit të vet dhe ato ndërkombëtare. Biles kanë ndërhyrë shumë vonë. Duhej të ndërhynin qysh në vitin njëmijë e nëntëqind e dyzet e pesë. Duhej të mos e linin të bëhej njëmijë e nëntëqind e dymbëdhjeta. Apo Kosova nuk ka naftë!