Nga Izet DURAKU
Në lirikën e dashurisë, dhimbja e pranishme ngado, e shfaqur hapur apo e nënkuptuar, shërben ndonjëherë edhe si parathënie e trishtë për të hyrë në shtegun e zhvillimeve tragjike më të spikatura. Kënga lirike si poezi e popullit shkon kështu në rrjedhën e fateve historike të tij, ku motivet tragjike janë ndër më të spikaturat.
Në relievin e përthyer të kësaj krijimtarie kaq të ngjashmë me vendin ku lindi, krahas maleve të lartë me ngjarje të gëzueshme thellohen honet, dhe humnerat e frikshme që shënojnë humbjet.
Duke ardhur prej thellësisë së shekujve dhe mijëvjeçarve nga fqinjësia me qytetërimin grek e latin, duket se heroi lirik i kësaj poezie ruan edhe një lloj trishtimi të hershëm për fatin e paracaktuar që do ta përndjekë gjithë jetën.
Nëse nisemi nga poezia arbëreshe dhe paralelet e shumta që gjejmë këndej detit, mund të vijmë në përfundimin se pas pushtimit të vendit nga otomanët klima shpirtërore u zymtua më tepër. Proceset e zhvillimit të shoqërisë “u ngrinë” në një përpjekje për të ruajtur identitetin shpirtëror. Fiset në një pjesë të madhe të vendit, kryesisht në Veri, u mbyllën më fort në guackën e tyre duke përsosur mekanizmat e vetëmbrojtjes, ndërsa mardhëniet feudale në Jug, gjithnjë sipas të njejtit mekanizëm, vazhduan të ruajnë fort edhe tiparet fisnore.
E drejta zakonore në të gjithë vendin në aspektin e trashëgimisë së pronës kryesisht të pronës së patundshme: shtëpi, plang, ara, korije, kullota, etj shkonte në favor të linjës mashkullore.
Në kushtet kur lidhjet martesore ndiqnin qëllimin e forcimit të aleancave politike midis familjeve dhe fiseve, fati i femrës shqiptare nuk mund ta kapërcente fatin kolektiv ku ajo bënte pjesë. Që të ruheshin këto interesa të kodifikuara me sanksione të rënda, dashuria e saj ishte e paracaktuar të flijohej.
Prania e dukshme e armëve në këngët e dashurisë mund të shpjegohet jo vetëm si shenjë nderi e burrërie, trashëguar nga kohët e vjetra, por edhe si shenja të një rreziku dhe kërcënimi të vazhdueshëm. Armët janë sa simbolikë e jetës edhe të vdekjes njëkohësisht. Të shtënat, si shenjë fitoreje përcillen me hare, por mund të shënojnë dhe hatanë e ndodhur, fundin tragjik. Ata lakmohen si dëshmi e forcës, por kundrohen me drojë edhe për rrezikun që sjellin.
1.…Me martinë no krah, / kçyre sherrin me martinë no krah, / mos e lakmo bij se kryet ia ha. (Opojë)
2. Ngata krëjet nëpër xhama si po binte vdorë, / kapërcej Xhemal i dadës me martinë në dorë. (Lumë)
3. Mandilekuqe me dama, / peleqisur me kama. (Çamëri)
“Në jetën e tij populli nuk e ka pranuar dashurinë, kurse në artin e tij nuk e ka dënuar kurrë…Kontradikta është e çuditshme. Ajo tregon se morali patriarkal, në mos i është imponuar krejtësisht, i është rënduar popullit nga strukturat e prambetura shoqërore dhe se populli në thellësi të shpirtit të tij, ka qenë në konflikt me të.”
Në këtë prizëm, mbase, duhet parë afirmimi i kësaj ndjenje në poezitë e dashurisë, gjithë forcë e bukuri magjepsëse, duke përligjur e përkrahur të gjitha përpjekjet që bëheshin për sendërtimin e saj. Jo përpjekje paqësore, as tinzare, po ballëpërballë me të keqen. Përpjekje ku vringëllijnë armët, luajnë thikat e jataganët.
1….Ju mor djem që vëzhdroni, / ja pëllcisni, ja duroni, / ja mirni armët e shkoni. (Çamëri)
2. T’paçë dhanë besën ene dorën/ n’kofsh i zoti djalë luj pishtolen/ luj pishtolen ene thikën/ s’asht kollaj me grabit çikën. (Lumë)
3. Ki Miço çobani, / të hodhi në kalë, / forra Miço, forra, / forra jataganë. (Çamëri)
4. Tuj fry veri, tuj ra borë, / mu ka ngri martina në dorë. (Has)
5. Krevin porpjet, / xhi po shkon rrugës krevin porpjet, / shtija zarmin, mor djal, tej e portej. (Opojë)
Motivet tragjike janë të njohura në epikën legjendare. Vdekja e heronjve shkaktohet në beteja të përgjakshme nga faktorë të mbinatyrshëm, orë e zana që, ashtu si perënditë e Olimpit ndërhyjnë me fuqinë e tyre duke paracaktuar fituesin dhe humbësin. E megjithatë kjo nuk sjell ligështim e përhumbje tek heroi legjendar, përkundrazi fati i keq sfidohet në beteja të pandërprera. Shtatë bij të Mujit me të njejtin emër, Omer, lindin dhe vdesin që të shtatë nga shpata e të njejtit armik, por cikli i qëndresës vijon. Vajtimi i Ajkunës, natën në vetminë e bjeshkëve, në prani të hënës e yjeve, mbetet një monument i papërsëritshëm artistik.
“Eposi ynë popullor, njeh vetëm një formë të tragjikes, tragjiken heroike… Me vetëdije të plotë mbi qëllimet e larta për të cilat veprojnë, heronjtë kreshnik shkojnë drejt vdekjes duke kënduar.” Edhe në balada si ajo e murosjes “ përligjet vetmohimi i ndërgjegjshëm në emër të qëllimeve të mëdha, përligjen me vetëdije të plotë të karakterit tragjik kundër rrethanave të disfavorshme.”
Ashtu si në balada, dhimbja tragjike si shenjë e humbjes shfaqet me tërë forcën e saj edhe në lirikën e dashurisë. Fati i heroit të dashuruar nuk paracaktohet nga orët dhe zanat, as nga pozicioni i hënës dhe yjeve. Shkaku tragjik fshihet në rrethanat e jetës që e pamundësojnë realizimin e dashurisë. Duke qenë e papranuar në jetë ekzistenca e saj varet nga fshehja, ruajtja e vazhdueshme nga përgojimi e spiunimi i vazhdueshëm. Përveç mendësisë së njohur patriarkale, armiqtë e saj i shumon zilia, cmira e ligësia njerëzore. Humbja në vargjet e kësaj lirike mund të përcillet edhe si një ankth, parandjenjë për mënxyrën e nesërme.
1. …Ajo rekë,/ xhi po vjen turboll ajo rekë, / dy to mirë kurr s’jan pjekë. (Opojë)
2. Mos më dil në bjeshkë sivjet, / se kam frikë dikush po t’vret. (Lumë)
3. Më vjen gjumi, bije e flë/ në rërë të lumitë, / vjen një zogëzë e më ngrë, / “Ngreu o trim të keqenë, / se vallë piqemi më. (Çamëri)
4. Ani moj Nasybe me sy t’zes, / ani t’më qajsh fort kur t’ vdes.(Dibër)
“Në këngët historike heronjtë tragjik frymëzohen përsëri nga qëllime të rëndësishme shoqërore. …Vdekjen e heroit tragjik populli e koncepton si një humbje të madhe, të ndishme, të pazëvendësueshme, si humbje për gjithë kombin…” Në këngët historike të mërgimit ushtarak, për shkak të mungesës së një misioni heroik vdekja në dhe të huaj, për interesa të huaja, i shndërron heronjtë në “viktima të një fati tragjik”, humbja e të cilëve, megjithatë, është konceptuar sërish me një dhimbje të thellë therëse…
Humbja tragjike nuk mungon as në lirikën e dashurisë, ku përveçse tërthorazi si ngjarje e mundshme, vdekja shfaqet edhe në mënyrë të drejtpërdrejtë. Shkaqet e vdekjes janë të shumta, ndërsa dhimbja mbetet gjithnjë e ndjeshme. Është tragjikje vdekja në moshë të re e çdo njeriu. Për më tepër pafajsia e dy të rinjve të dashuruar, të vdekur për shkaqe natyrale a të ndonjë dhune, e shtojnë anën tragjike të humbjes së tyre. Teksa kënga kthehet në vaj, dramaciteti arrin kulmin.
1. …Si to vdes e re, / nano mori nano, si to vdes e re, / Gërshetin e shpinos ma le pormbi dhe. (Opojë)
2. Çou o Rexh e shif nga Grama, / dasm’e mort po t’i ban nana! (Lumë)
3. Seç u mblodh ki fshati, / po të bijnë varr, / pleqtë po rënkojnë,/ beqarët po klajnë. (Çamëri)
Duke hyrë më thellë në shpirtin e kësaj lirike, që për nga bukuria dhe emocionet që përfton shënon një ndër kulmet e krijimtarisë popullore, zbulohen gjithnjë thesare të reja. Në këtë optikë kërkimesh mund të shfaqen motive, aspekte e pamje të tjera tragjike edhe në lirikën e dashurisë.
Literatura
1. Ismail Kadare, “Autobiografia e popullit tonë në vargje”, Tiranë 1980, fq.71-72.
2. Alfred Uçi, “Estetika e folklorit”, Tiranë 2007
3. 3. Mijaser Dibra, “Metaforat në këngët popullore shqiptare”, Tiranë 2007, fq.195-196.
4. Mijaser Dibra, “Ceremoniali i dasmës në qytetin e Shkodrës”.
5. Mbledhës të folklorit, 2 ,“Lirikë popullore nga rrethi i Kukësit”
6. Mbledhës të folklorit 3,“Këngë popullore nga Çamëria”
7. Naim Plaku, “Krojet e Zanave”, Folklor nga viset e Dibrës, Tiranë 2010.
8. Mbledhës të folklorit 7 ” Folklor nga Dibra”
9. Yrjet Berisha, “Lirika popullore e Opojës”, Prishtinë 1977.
10. Sadri Fetiu, “Poetika e baladave të popullit shqiptar” Prishtinë 2007
