Dr. FEJZULLA GJABRI – Historian. Etnograf, Tiranë
Libri “Hyjnorja Australi” nuk është thjeshtë një libër monografik. Aty parakalojnë personazhet kryesore të Lëvizjes se Legalitetit, veprime e mendime, jetë të vështira e jetë sa për të gjallue, por pa u ankuar. Pa u ankuar te sistemi 45 vjeçar, por që luftuan për ta shporrë nga Shqipëria. Mbreti Zog, Naltmadhnia e tij me bashkëpunëtorët, dalin në ketë libër me shkëlqimin e kohës, me virtytet më të larta të shqiptarit. Në mes tyre Sul Lushaj, një atdhetar i njohur për besnikëri ndaj vendit të vet, ndonëse jetën e kaloi larg tij, në Australinë Hyjnore, siç ka dëshirë ta thotë shpesh. Mendimet e aktiviteti i tij, të paisura edhe me kërkimet e autorit, e thonë qartë atdhetarizmin, dashurinë për vendin dhe lirinë e tij.
Autori
Ramiz Lushaj tashmë autori i disa librave njihet nga lexuesi dhe qarqet mediatiko-kritike në Shqipëri për artikujt dhe librat e shkruar prej tij që rrokin një tematikë të gjërë, veçanërishjt për aspekte të çështjes kombëtare dhe politologjisë, ku fokusohen figura, kohë dhe treva etnike të botës shqiptare. i pëlqen vendlindja, prandaj e quan një libër të tij “Tropoja, Malësia e Mirë”. Shkrimet e tj përcillen me një aparat të saktë komentues, por, mbi të gjitha, ndershmëria e tij intelektuale, për të dëshmuar mbi të vërtetat e lëna në hije ose të keqkuptuara nga kohë keqkuptimesh dhe deformimesh. Me një argument të argumentuar ka trajtuar temën e fatit të Kosovës në një metaforë universale të kërkimit të identitetit të bjerrun, ku fati individual dhe kolektiv ndërthuren në metafizikën e kohë-hapësirës së lirisë.
Libri “Hyjnorja Australi” është shkruar me një stil artistik konçiz, të ngrohtë e plot kolorit nga viset shqiptare e deri në Australi. Aty është Sul Lushaj, i ri, burrë, me shokë, me kolegë, me ideale atdhetare. Aty janë inervistat që e zbukurojnë, që flasin me gjuhën e atdheut, me përkushtrim ndaj lirisë, për të cilën sakrifikuan deri me jetë. Aty janë drejtuesit e fillimit e në vazhdim të Legalitetit, Mbreti Zog, Abaz Kupi, majora e drejtues të kombit, të cilët rënkojnë bashkë me Shqipërinë nga zgjedha komuniste. Rrëfimi i autorit shkon deri në investigim, portretizim e analiza për ngjarjet e mëdha, për padrejtësitë e mëdha, por shkruar me një gjuhë të zhdërvjellët dhe elegante, ku kërkimi integral i gazetarit përzihet me tharmin e studiuesit të zellshëm.
Hyjnorja Australi – një titull që del nga shpirti i Sul Lushajt, nëpërmjet gjurmëve të tij, të kolegëve të tij; Vetë liria në ketë vend është hyjnore, ku secili merr pjesën e vet, pa dallime klasore, ndryshe siç ishte para 20 vitesh në Shqipëri, aty ku lindi dhe rinoi Sul Lushaj. Autori ka marrë aspekte nga zëri i Sulës, për ta përcjellë ndër breza lirinë, ketë Hyjnore të njerëzimit, por gjithmonë: Ndonëse jemi larg, në Australi, Shqipërinë e kemi në zemër”, shprehet Sul Lushaj në intervista.
Ç’përmban ky libër?
Së pari, sipas mendimit tim, ky libër është i nevojshëm të jetë në bibliotekën e çdo shqiptari, pasi si nga forma, stili, përmbajtja dhe periudha e gjërë që trajton, nuk është vetëm jeta e një legalisti të devotshëm, por pjesë të jetës të gjithsecilit prej nesh. Ndërsa për vetë Sul Lushën është lidhja shpirtërore mes Atdheut që e lindi dhe Australisë Hyjnore, lidhje që gjithkund janë njerëzit e idealit, të mbështetur te Naltmadhnija Zogu i Parë, duke vazhduar me Lekën e Parë deri tek Princi Leka.
Së dyti, është origjina e Lëvizjes Legaliste që lidhet ngushtë me ngjarjet politike të viteve 1920-1924 dhe me veprimtarinë e aktet e figurës më të ndritur të shtetit shqiptar, Ahmet Zogut, në fillim si komandant ushtarak për mbrojtjen e kufijve të shtetit, më pas si Ministër i Brendshëm, si Kryeministër e Mbret i Shqiptarëve. Natyrshëm jepen figura të rëndësishme të historisë tonë si Abaz Kupi, që siç thuhet në këtë vëllim, më 21 nëntor 1943, në Zall-Herr, pranë Tiranës themelon Legalitetin. Kjo ngjarje konsiderohet si një gur themeli në historinë e formacioneve politike në Shqipëri, pasi për herë të parë kemi një Kongres që shpall krijimin e një organizate politike. E nga këtu, në Malësinë e Gjakovës lëvizja legaliste ishte e fortë, me traditë e reputacion të lartë, pasi në rradhët e para të saj kishte burra me emën të mirë si Tahir Hoxha, Zenun Alia, Shaban Binaki, Kadri Zmjali i Dragobisë, Tahir Bek Dini – bajraktari i Shipshanit, Brahë Alia, Selim Gashi, Ram Muja, etj, që më pas forcat komuniste politiko-ushtarake i nisën në internim në kalanë e Beratit, ndër të cilët edhe gra, siç ishte gruaja e Nikë Sokolit, me dy vajzat, Ramën me familje, etj, etj.
Së treti, ndërsa Australia pret, 55 vjet ma para, më 19 maj 1957, emigrantin politik Sul Lushaj dhe sa e sa të tjerë, kufini i atdheut tonë mbyllej me tela gjëmbaçë. Një jetë dy realitete. Edhe pse titulli i dedikohet lirisë australiane, nëpër libër në formë paralelizmi jepen bukuritë e vendlindjes, pa mohuar aspak truallin e Malësisë së Mirë, siç shprehet autori, duke na sjell në këtë libër një ansambël zërash e qëndrimesh, për visaret e historisë, traditës, ritit dhe mbijetesës së Tropojës. Malësia e Mirë është malësia e burrave dhe grave fisnike, e pikturës së mrekullueshme alpine që përzihet me sharmin e një etnosi nga më të vjetrit në botë dhe të cilat Lushaj i sjell të gjalla tek lexuesi jo vetëm tropojan, por tek të gjithë ata që duan ta njohin këtë trevë sa epike aq dhe lirike e me sharm.
Në këtë libër lëvizin patriotë, shifra, peizazhe, përshkrime, portrete, imazhe, vizione, ide, reportazhe, intervista etj, për të dhënë atë që është kryesore: Lufta për lirinë.
Me nota besimi del figura e Nanës Mbretëreshë, si Nanë e mirë në edukimin e djalit, Lekës Parë. Në duaret e Nanës Mbretneshë–Geraldina e Shqiptarëve, rritej e edukohej me dashuri prindërore e urti mbretnore djalit i saj Leka parë, Mbret i Shqiptarëve. Në krah i rrinin burrat besnik të Mbretit Zog I, njerëz të ditun si Jusuf Begeja, Sefedin Çollaku, Husein Selmani e të tjerë, pas ndrrimit jetë të Zogut Parë.
Së katërti thuhet se: Që të të pëlqejë një qytet, më parë duhet të biesh në dashuri me dikë prej atij qyteti. Në vëllim janë shënuar disa të dhëna për Australinë. Sul Lushaj ra në dashuri me gjënë më të shtrejtë, lirinë e këtij vendi të lirë. E, megjithëse aty gjeti mrekullinë “Liri”, prapë thotë: -Mos harroni nga keni ardhë! Mos t’iu rritet mendja! Dhe autori shton: “Këto dy fjalë të thanuna 56 vjet ma herët, në qytetin e Podujevës në Kosovë, më 1954, para emigracionit politik të atyshëm, ishin bashkudhëtare të tij gjatë bohemës së emigracionit në Kosovë, në Itali, në Australi.” Në një prej intervistave të shumta, Sul Lusha shprehet: Dega jonë e Legalitetit gjithmonë ka punuar për bashkimin e shqiptarëve rreth Flamurit të Skënderbeut. Çdo festë kombëtare e kemi festuar bashkë, duke kënduar këngë shqiptare dhe duke brohoritur “Rroftë Shqipëria Etnike”, “Rroftë Flamuri Kuq e Zi”, “Rroftë Leka Parë – Mbreti i Shqiptarëve”.
Së pesti, Duke lexuar librin, del se Sula ka parasysh thënien: ‘Mos e formo karakterin tënd si një rrugë ku mund të kalojë çdokush, formoje si qielli që çdokush përpiqet t’a arrijë…!’ –Kjo është vetë jeta e Sul Lushajt. Në intervistat e tij del qartë pjekja e tij si atdhetar. Mrekullitë e Australisë duken në sytë e tij se shpërthejnë lot, që nuk është faji i tij që ‘nata e errët’ po zgjat, por që e pranon si fragment kohe në historinë e Shqipërisë. Sul Lushaj – bashkëpunëtor i disa gazetave si “Atdheu” e Koha jonë (1984-2009), “Shkëlzeni” (1991-1992), “Dardania” 1993 -1996) etj, që autori i librit i ka sistemuar qartë: Sul Lushaj, një nga lexuesit ma të rregullt të gazetës “Atdheu” – organ i Organizatës Kombëtare “Lëvizja e Legalitetit”, tue nistue prej vitit 1984 do të jetë një nga bashkëpunëtorët ma aktiv të saj. Kjo gazetë, botim i Nju Yorkut, në çdo numër të saj do të shenjonte emnin e Sul Lushaj krahas bashkëpunëtorëve të tjerë në Angli, Francë, Belgjikë, Brazil, Kanada, Gjermani, Suedi etj.
Gjithmonë ishte besnik i Monarkisë dhe i Mbretit Leka i Parë, ndaj shqiptarët në Australi e zgjodhën kryetar të degës të PLL-së. Më vonë, pas viteve 1990, me mallin dhe dashurinë për atdheun dhe shqiptarët ai flet: Erdha të përqafohemi e të nënshkruaj përkrah vëllezërve të mi për Referendum, për zgjedhjen e formës së rregjimit në Atdhe.”
Në ketë 100-Vjetor, Libri “Hynorja Australi”, na kujton veprimtarët e ndërtimit të Shtetit, që për fat u pëndoqën e u vranë nga komunistët. Na kujton, veç të tjerave se: “Firmëtarët nga vilajeti i Kosovës në vitet e komunizmit, për arsyena të kohës, nuk u përmenden me lavdinë e vet si Bedri Bej Pejani iu dorëzue sllavëve që e vranë më 6 korrik 1946; Rexhep Bej Mitrovica vdiq më 21 maj 1967 në Turqi si emigrant politik, … , Sali Gjuka vdiq nga tuberkulozi në tetor 1925 në Berat…” etj, etj.
Gjuha e librit
Gjuha e librit është gjuhë artistike. Aty ka fjalë të rralla, shpehje frazeologjike, shembëlltyra, që vihen në dispozicion të mendimit si: ia lajmnon me miradije familjen, Ia kokrron hallin e burgosjes; në territorin e Kosovës martire apo tevona në “shtetin-kontinent” të Australisë ; Organizatori ballor; për t’i shpëtue sharrës komuniste enveriane; etj. Shembëlltyra: Prijtarët e komunizmit janë si akrepi: i helmojnë të tjerët rrugës dhe në këtë rrugëtim e hanë edhe veten e vet; ose komunizmi është tepër i papamë: mbllaçite sa të duesh si çimçakiz po kur ta hedhësh ka për detyrë me iu ngjit kujtdo; Fjalë të urta si: Nuk shkimet zjermi me benzinë, nuk ndalet era me frymë; Nga legjendat e Veriut, për Majan e Hekurave e Pellgun liqenor të Tropojës : Një fis i labeatëve i ndërtonte anijet e tonazheve të ndryshme me mjaft mjeshtri dhe lundronin me to me zotësi të lartë në hapësira detare. Nga të gjithë, nisun nga ky profesion i tyne, thirreshin “Ship”-”Shipshët” (anijetar-anijetarët). Të gjitha këto e bëjnë gjuhën e librit të begatë dhe tërheqës.
Së fundi, Libra të tillë lexohen me një frymë dhe na lypsen në bibliotekat tona, për t’iu rikthyer herë pas here, si një riti të bekuar, që na kujton se pse gjallojmë në këtë botë, për hir të një ekzistence tjetër, që lidhet me kohë-hapësirën brenda shpirtit njerëzor, të cilën ‘Tropoja e ka lindur dhe Australia e bëri qytetar dinjitar’, siç shkruan autori.
