Katër poetë Arbëreshë
Dushko Vetmo (pseudonim i Francesco Solano-s, Frasnitë, Frascineto të Kalabrisë, 1914-1999). Prift arbëresh dhe teolog-intelektual, emigroi në Argentin ku, në vitin 1946, botoi përmbledhjen e parë moderne të poezisë arbëreshe me titull Bubuqe t’egra (në të cilën u botuan dy poezitë që vijojnë). Në vitet ’70-’80 të shek. XX themeloi dhe drejtoi, si profesor, katedrën e gjuhës dhe të letërsisë shqipe në Universitetin e Kalabrisë (Arcavacata di Rende, Itali). Përveç botimeve letrare ai është dhe autor i një serie studimesh në fushën e dialektologjisë, filologjisë dhe gjuhësisë arbëreshe dhe shqipe.
(Theksi i mprehtë shënon gjatësinë e zanoreve)
Mall
Somenat un prej dritsores,
e mixores
vashses s’ ime hjén e pé,
dháj si flutur tek po shkonte
e m’ e mblonte
një llanxhele në kroné.
Një sy më shturi plotë me máll,
e m’ u ngjáll
théll në zëmër mua një flakë,
që po më djeg përmbrënda në gjí
si një qirí,
edhe më losen pak e pak…
Lutje
Máll, në-se ti më do mirë,
për mua kij lipisí:
dil te penxhera një cikë,
e ruajm me ata sí.
Giuseppe Schirò Di Maggio (Zef Skiro di Maxho; Hora e Arbëreshëvet , Piana degli Albanesi të Sicilisë, 1944), poet dhe shkrimtar poliedrik dhe psikedelik, autor botimesh te ndryshme letrare, por sidomos poetike, që prej viteve ’60 të shek. XX. Themelues i revistës së famshme “Mondo Albanese” (e vetmja me titull italian por e shkruar vetem shqip-arbërisht, duke iu kundërvënë kështu revistave të tjera me titull arbëresh por me përmbajte sidomos në italishte). Origjinal është edhe kontributi i tij i veçantë për teatrin arbëresh, me vepra sidomos komiko-satirike. Poezia Laerti, i jati u botua në vëllimin më të njëjtin titull në vitin 1989.
Laerti, i jati
“I ati i Odiseut, Laerti, mbret i Itakës, quhej edhe Larti.”
(Nga shënimet e A. Varfit për këngën VIII, 18 – ‘Odisea’
e shqipëruar nga S. Çomora)
Merrni me mend Laertët tanë që pritën
aq shumë rikthimet tona.
Edhe për ne Laerti-shkëmb në majë
të arave me çfaredo kohë qe pikë
qëndrimi të heshtur.
Një gji kodrine në dimër një vithe toke
të shtrirë e Laerti-shartues që bën shartime
në dhri e në mendime.
Kur i biri të kthehet i lirë nga dashuritë
kallpe e nga shkulmat do të nderojë të jatin
e Mëtuesit do ta përqeshin për këtë lidhje
të pathyeshme me të.
Mëtuesit edhe sot zdërhallen me sa mbetet
të trashëgimisë së plakut-Laert.
Ai lëron koherent kopshtin trashëgim
të fatit dhe e di se pemët e forta vetëm
i durojnë shekujt por nuk mund të lërë
pas dore blerimin jetëshkurtër që jep
fryte njëvjeçare nga mbjellja.
Laerti-mendje-krijuese na mësoi
artin e fantazisë arbëreshe.
Ky fakt të të mbajnë një jetë të tërë
minor(itet) ndërsa ke në tru mbarë
gjithësitë.
Mbledh mbrëmjen në xhepat e tij të gjerë
bariu-Laert e mbi gjurmë të ngadalta
minutash kthehet në shtëpi për të takuar
shqetësimet e ditës dhe zhurmat.
Pa ngacmim Laerti-dhëndër – si ne – martoi
grua arbëreshe.
Laerti-mbjellës në mbjellje vuri filiza
dashurie e këto me kohë do t’ japin pemë
të mira për shekuj.
Mban ende kujtimet e drejta të përtej-Adriatikut
se parapriu Odiseun-të-birin një herë
me një lundrim të vetëm pa rikthim.
Shqisat e historisë e të përjetësisë
ia shtoi natyrshëm të birit më parë
se ta dërgonte për jetë.
Urren e dashuron horizontet me shumë të kaltër
– ngjyrë të nisjeve e të rikthimeve.
Ai di se çdo veprim do të ruhet në mendjen
e përgjithshme të gjindes së tij ndonëse
të skujdesur nga tingëzat e valleve të jetës
së rrjedhshme.
Mëtuesit pa të ardhme sulen mbi të tashmen
e i shqyejnë mishin me kafshime të etura.
Bimët e heshtjes i sjellin Laertit jehona
të largëta zërash të fuqishëm që nuk ndien
në përditshmërinë e ethshme.
Themeli i ndershmërisë së tij – si Laert –
e të të parëve qe dashuria për atdheun ku
varrëzuan prindërit.
Vala që shpie Mëtues lë prapa saj plehra
të shumta në lulishtet e në shtëpitë
e ishullit të Laertit.
Më shumë mërgohet nga qelbësira e luftërave
të brendshme ku Mëtuesit diktojnë ligj më shumë
e ngashërojnë lajmet e veprimeve të tyre.
Ka bërë miq të rinj ca abstraktë si shpresa
e këmbëngulja ca konkretë si sythat e pemëve
o larmitë e plisave që motoshati kthen përposh
qiellit.
Edhe ai Laerti-ndërtues ndërtoi fytyra shtëpive
megjithëse dinte se fytyrat zbehen e duan
nganjëherë zbardhur edhe nga duar të pasigurta.
Tash që koha e ka bërë të thatë në kurm si tokë
pa ujë Laertin – e Odiseu ndoshta ka mendjen
e bjerrë në udhëtime të reja – dëshiron të kish
pasur dhjetëra Odise për të mbrojtur me siguri
sa mbetet të trashëgimisë.
E në Odiseu do të niset përsëri prapa ëndrrave
të tija detare sa Mëtues të pavdekshëm do të
ringjallen për te mëtuar gosti të reja e sa kohë
do të presë Laerti kthimin e ri të të birit?
Në dua mund ta takoj që ecën gjatë rrugës Krispi
të Horës sime Laertin tim që nuk është më.
Mario Bellizzi (Belici; Shën Vasil, San Basile të Kalabrisë, 1957), është profesor i matematikës në gjimnaz dhe tregoi interes që në moshë të re për poezinë dhe për kulturën humanistike. Librin e parë me poezi e botoi në fillim të viteve ’80 të shek. XX me titull Kristla (Gramia), më vonë i pranëvu poezisë studime dhe një seri botimesh për historinë dhe etnologjinë e botës arbëreshe. Poezia Të kuqtë e Onufrit (origjinali italisht i shqipëruar nga Giuseppe Schirò di Modica) është pjesë e librit Last exit to Bukura Morea (2003).
Të kuqtë e Onufrit
Nga një vend i hershëm i botës vjen dhe ti
po nga ai i të parëve të mi ata të shekullit XV
ata të tri galerave të Andrea Dorias
(si në kohën e të ikurit-fshehtë Enea)
e para me pëlhura e mëndafshe
e dyta me bukë, verë e vaj
e treta me burra e gra.
Një vend ku do Kadareja se Akeronti të rridhte
e shqiponjat bënin foletë e tyre.
Lindje e Perëndim dëshmitarë i ke në fytyrën tënde hëne
prej vitit 400 pas Krishtit.
Anije të papritura
e para me hashish e kalashnikov
e dyta me rrufjanë e lavire
e treta me fëmijë e të uritur korrabaça
në të lashtën të munduar e sot, prej kapitalizmit të vonshëm
të atij me paillettes e quiz
të prurën natën në portet e Brindisit, të Otrantit …
e pas mbi makina të çara në arkeologjinë e nëntëshme e përdhunuese
plot mjerim verbues të Domicjanës.
Pa cohë, pa kezë, me kanune të tjera
fatthënës televizivë në mendje
së bashku me polake, braziliane, zezake
për një karneval-valle të çuditshëm
modash e bojërash më fton me theks ballkanik ….
Saranda, Kavaja, Durrësi, Vlora, Shkodra, Fieri, Berati, Tirana?
e më fal trupin tënd, sahatin tënd për një grusht dollarësh.
Mbase ti je nga Berati …
Hove ndjenjash, magmë përfytyrimesh, të panjohura, metahistorike,
cikle epike, infektime të zemrës,
mungesë dredhish, barababel, papeshueshmëri.
E vetmja është një farë tragjike, motër shqiptare, që mund të jap.
Në maj te hijesirat tona
do të lulëzojnë ikonat e kuqe të Onufrit
e do të ndihet i lahutave vringëllimi
me litaret e fuqishëm të detit Jon e të ëmbël.
Gianni Belluscio (Belusho; arbëresh nga Shën Vasili, San Basile të Kalabrisë, 1961), është albanolog dhe përkthyes; shkruan poezi që 15-vjeçar dhe disa i botoi gjatë viteve nëpër revista arbëreshe dhe në internet. Ka gati një përmbledhje poetike por nuk gjen ende kohë për ta çuar në shtypshkronjë. Poezia Mjergullore është e vitit 1991, kur ai banonte në Milano.
Mjergullore
ngrënj persianën nga menat’
tek finestra hapinj sit’
gruaja ime angora ë’ mb’ shtrat
llargu e afër ng’ jan’ më shpit’
kopshtat ng’ shoh, ëndrrënj malet
lumi maknash ng’ shihet më
marçapidhat kan’ suvalet
rrumurata e ftigës ë’ e zë
sot si dje e nga dit’ ng’ ka rrëçet
zgjohmi, ngrëhmi, hapmi finestrat
umtitata t’ hin ndër eshtrat
e t’ shuhet i kuqi tek makna pret
mirrëm dorën e qellëm lart
zog ç’ rri këtu i kurkullost’
mua ç’ rronj këtu i fanarost’
llarg ka ki kamnua i tharrt’
nga tek dheu im i ngroht’
se ng’ dua t’ pres më mjergull me thik’
ne t’ qëndronj këtu për njetër dit’
qellëm mbjatu e ashtu qoft’.
________________________
( I përcolli për botim në Limit.al poeti i njohur Nikollë LOKA)
