Këto ditë Instituti i Studimeve Politike “Ismail Qemal Vlora”, që drejtohet nga dr. Bujar Leskaj ka botuar librin “Këngë popullore”, mbledhur nga Musine Kokalari. Libri është përgatitur për botim, paisur me shënime dhe me nje hyrje nga studjuesi Enver Memishaj, që sqaron se ku gjetën dhe si u përgatitën për botim këngët popullore të mbledhura nga Musine Kokalari:
“Në nderim të emrit të madh të Musine Kokalarit, shkruan Enver Memishaj, dhe me qëllim që të mos humbasi mundimi kësaj vajze të rrallë, por edhe i këngëve vendosa t’i botoj në këtë libër. “Është në nderin e dhe dinjitetin e çdo intelektuali … thotë studiuesi Novrus Xh. Shehu, të bëjë të njohur jetën e saj me përmasat e shënjtorëve të vetëflijuar në emër të së mirës, paqes, lirisë e dashurisë njerëzore”…
Këngët që botohen në këtë libër gjenden në Arkivin Qëndror të Shtetit, Fondi Musine Kokalari, janë daktilografuar në makinë shkrimi në 55 faqe format… (Shih: AQSH, F. 837, V. 1937 – 1938, D. 11, f. 25 – 157)
Në fund të këngëve të mbledhura nga Musine Kokalari kemi shtuar këngën e Shemo Hajdutit, varianti më i plotë i kësaj kënge të vlerësuar në Labëri, si dhe një fjalorth për fjalët e huaja, kryesisht të gjuhës turke pasi janë të pa kuptueshme për lexuesin e ditëve tona.
Të gjitha shënimet në libër janë të përgatitësit për botim Enver Memishaj, ndërsa kur ka lënë shënime autoria Musine Kokalari është saktësuar: shënim i autores.
Konsultimet janë bërë me librat Musine Kokalari Vepra, Vëll. i I dhe i II Geer, Tiranë 2009, përgatitur nga Novrus Xh. Shehu”
Publicisti dhe shkrimtai Gëzim Zilja e shoqëron librin me një studim, ku vë në dukje rëndësinë dhe vlerat e folklorit duke nxjerrë në pah veprën e Musine Kokalarit. Në studimin e tij të gjatë Gëzim Zilja theson rëndësinë e folklorit si ruajtës i gjuhës,historisë dhe traditës shqiptare. Po ashtu studjuesi paraqet shkurtime biografike për mbledhësit e hershëm të folklorit deri në ditët tona, çka e bën librin më tërheqës dhe interesant.
* * *
Musine Kokalari lindi mȅ 10 shkurt 1917 nȅ Adana tȅ Turqisȅ. Mȅ 1921 familja e saj shpȅrngulet prej andej dhe stabilizohet pȅrkohȅsisht nȇ Gjirokastȅr .Mȅ pas shkon sȅ bashku me familje nȅ Tiranȅ dhe vazhdon shkollȅn e mesme “Nȅna Mbretȅreshȅ“ Pas mbarimit tȇ shkollȇs sȇ mesme niset me studime nȅ Universitetin e Romȅs ku e pȅrfundon me rezultate tȅ shkȅlqyrera. Pas mbarimit tȅ shkollȅs sȅ lartȅ, kthehet nȅ Shqipȅri dhe pȅrfshihet nȅ luftȅn kundȅr pushtuesve, duke dhȅnȅ njȅ kontribut shumȅ të çmuar pȅr çlirimin e vendit. Nȅ vitin 1943 themeloi Partinȅ Socialdemokrate sȅ bashku me Skȅnder Muçon, Isuf Luzaj e tȅ tjerȅ. Programi i kȅsaj Partie ishte shumȅ i volitshȅm pȅr progresin e Shqipȅrisȅ dhe, veç shumȅ anȅve tȅ mira, ai program kȅrkonte ta fortifikonte shoqȅrinȅ me ligje sociale.
Tȅ gjitha ato projekte tȅ sȇ ardhmes mbetȅn vetȅm ȅndrra, sepse Enver Hoxha, i eliminoi kundwrshrawt e tij politikw.
Pȅr vizionaren dhe intelektualen e zgjuar Musine Kokalarin pas viteve ’90, me tw drejtw ȅshtȅ folur e shkruar gjate dhe wshtw botuar vepra e sajw e plotw kwtu dhe nw Kosovw.
Enver Memishaj që ka përgatitur botimin e këtij libri, kȅsaj radhe e hedh vȅshtrimin tek njȅ tjetȅr vlerȅ e kȅsaj intelektualje tȅ talentuar e patriote, tek kontributi dhe pȅrpjekja e saj e suksesshme nȅ mbledhjen, grumbullimin e sistemimin e kȅngȅve popullore. Pȅr mbledhjen e studimin e kȅngȅve popullore ajo ȅshtȅ nxitur edhe nga fakti se çdo artist,skulptor, piktor, muzikant e vaçanȅrisht poetȅt e shkrimtarȅt duhet medoemos qȅ tȅ njohin mirȇ magjinȅ e folklorit tȅ popullit te tyre pra, pa e shuar etjen e dijes te gurra e krijimtarisȅ popullore, nuk mund të jesh krijues i suksesshm. Si shembull mund tȅ sjellim interesimin e Gorkit, Çehovit, Gȅtes e shumȅ korifejve tȅ tjerȅ nȅ lidhje me njohjen dhe studimin e folklorit te vendeve te tyre, fakt që e vënë në dukje edhe Gëzim Zilja që i bashkangjit këtij libri studimin e tij për vlerat e folklorit.
Nȅ mbledhjen e studimin e kȅngȅve poullore Musine Kokalari ȅshtȅ nxitur edhe nga thȅnia se jo tȅ gjithȅ detet kanȅ perla, kȅshtu qȅ ajo nȅ mbledhjen e kȅngȅve ka vepruar si puna e atyre bletȅve qȅ synojnȅ ato lule prej tȅ cilave sigurojnë sa mȅ shumȅ mjaltȅ, ka synuar qȅ tȅ gjejȅ kȅngȅt qȅ tȅ magjepsȅn mȇ tepȇr e qȅ fiksoheshin nȅ to ngjarje tȅ rȅndȅsishme nȅ jetȅn e popullit tonȅ.
Nȅ vitet e shkuara mbledhja e kȅngve tȅ popullit kishte rȅndȅsi tȅ veçantȅ edhe pȅr njȅ arsye tjetȅr, sepse atȇhere mjetet e informimit masiv ishin tȇ pakta e tepȇr tȇ kufizuara. Nȇ mungesȇ tȇ shtypit, radios televizionit, filmit, kronikave, arshivave, ishin kȇngȇt, ku nȇ to fiksoheshin data, ngjarje bȇma tȇ rȇndsishme, apo pasqyroheshin cilȇsi e vityte te çmuara tȇ shoqȇrisȇ sonȇ.
Duke lexuar kȇngȇt e mbledhura tȇ Musinesȇ nȇ kȇtȇ libȇr mȇ tȇrhoqi vȇmndjen njȇ kȇngȇ qȇ fliste pȇr njȇ hasmȇri mes dy fiseve nȇ krahinȇn e Smokthinȇs nȇ Rrethin e Vlorȇs, prej nga jam edhe vet. Dy bashkefshatarȇ para mȇ shumȇ se 200 vjetȇsh ,Lelo Jazo e Hysen Derraj nga katundi Bashaj i Smokthinȇs shkuan nȇ emigrim nȇ Janinȇ. Pas nj farȇ kohe vendosȇn qȇ tȇ ktheheshin po sȇ bashku pranȇ familjeve tȇ tyre. Nȇ Gjirokastȇr Lelo Jazua, babai i heroit te popullit Zigur Lelo, i thotȇ Hysenit se do tȇ kthehej te njȇ miku i tij. Shoku i vet, pasi e pȇrshȇndet, niset pȇr nȇ shtȇpi duke shpresuar se Lelua, kur tȇ mbaronte vizitȇn te miku i tij, do të kthehej mȇ pas edhe ai nȇ familje. Mirȇpo Lelua nuk po kthehej dhe, nȇ vend tȇ tij, mbȇrriti lajmi se ishte gjetur trupi i tij i pajetȇ, i mbytur nȇ Virua tȇ Gjirokastrȇs . Lelajt edhe Derrajt ishin dy fise tȇ dȇgjuara dhe shumȇ tȇ fuqishȇm nȇ fshat dhe ishin nȇ harmoni tȇ plotȇ mes njȇri –tjetrit. Njȇ intrigant nȇ fshat, i nisur nga qȇllimi i keq pȇr t`i acaruar kȇta dy fise pȇrhap njȇ lajm tȇ rremȇ se Hyseni e kishte mbytur shokun vet .Kȇtȇ e dȇshmojnȇ edhe vargjet e njȇ kȇnge:
Se njȇ doç firaunȇ/ fiseve u hapi punȇ / sajoi njȇ fakt tȇ paqȇnȇ / Pȇr t`i fut fiset nȇ grȇnjȇ .
Intrigranti ishte edhe i besuar i autoriteteve turke, kȇshtu qȇ edhe fiset nisȇn tȇ armiqsoheshin, po edhe koshadhet turke u vunȇ nȇ lȇvizje pȇr ta marrȇ nȇ burg Hysenin. Atȇhere Hyseni vendosi qȇ ta vriste shpifȇsin nȇ qendr tȇ fshatit, atje ku mblidheshun burrat, ku bȇheshin kuvȇnde e mirrrreshin vendime tȇ rȇndesishme nȇ dobi tȇ banorȇve pȇrreth. Prej kȇsaj ngjarje buroi kȇnga:
Mbeç shkretȇ moj Qaf`e Xhamisȇ/ u bȇre vendi i pusisȇ/ Hyseni, i biri i Rrubisȇ / Vrau spiunin e Turqisȇ.
Hyseni doli firar, kaçak maleve pȇr tȇ shpȇtuar nga rreziku i burgosjes prej koshadheve turke. Nȇ ato kohȇra nȇ Labȇri nuk pȇrdorej ngujimi. Kishte rregulla tȇ tjera zakonore, mblidheshin pleq tȇ moçȇm e tȇ ditur nga katunde tȇ ndryshme ku merreshin vendime tȇ rȇndȇsihme, tȇ paapelueshme dhe qȇ zbatoheshin me rigorozitet. U vendos qȇ tȇ tre fiset tȇ shuanin sherret dhe tȇ bȇnin krushqi mes tyre, pra njȇ djalȇ do mirrte pȇr nuse njȇ vajzȇ nga fisi tjetȇr dhe nusja e ardhur me sjellje tȇ buta, me lepe-peqet do bȇnte tȇ heshtnin dyfeqet.
U zgjata tek kjo ngjarje, se te libri i Musine Kokalarit “Kȇngȇ popullore” ka njȇ kȇngȇ qȇ flet pȇr ngjarjen e mȇsipȇrme, ku dȇshmonte me pȇrmbajtjen e saj se vrasjen e Lelo Jazos nuk e kishte bȇrȇ Hyseni (shoku dhe bashkȇfshatari i tij) po grabitȇsi i kishte dalȇ nȇ pritȇ, e pat qȇlluar pas krahȇve e mȇ pas e pat hedhur nȇ Virua .
”Ç`u nise pȇr nȇ Smokthinȇ / Hasmit prapa t`u ngjinȇ / I gjete nȇ breg te rrinȇ / U dhe selam e s`tȇ prinȇ / Me tre plumba tȇ godinȇ/ Një në ballȇ e dy nȇ brinjȇ”
Po tȇ dihej mȇ parȇ kjo kȇngȇ, nuk do ishte bȇrȇ gjithȇ ai tevatur, nuk do ishin kryer vrasje e nuk do ndodhnin tȇrȇ ato sherre, sepse nȇ shumȇ raste nȇ ato vite kȇngȇt merreshin edhe si dȇshmi pȇr tȇ zbuluar shumȇ tȇ vȇrteta.
Tek shporta e kȇngȇve popullore, mbledhur me kujdes prej Musinesȇ, gjen kȇngȇ pȇr trimat e kryengritjeve shqiptare, kȇngȇ pȇr Gjoleken e kuçe, pȇr Tafil Buzin, Çelo Picarin, Cane Miftar Smokthinȇn, Mete Jazo Dukatin, Marko Boçarin, pȇr Sinan Malo çepeverdhë, pȇr betejȇn me Greqinȇ te Pesȇ puset, ku “treqind burrave tȇ paparȇ,dyfeku u vate mbarȇ.
Nje vend tȇ konsiderueshȇm nȇ libȇr zȇnȇ kȇngȇt e mbledhura shkodrane ku spikat njȇ lirizȇm i ngrohtȇ dhe nje humor i gȇzueshȇm shkodran. Po ashtu gjen kȇngȇ qȇ flitet pȇr kripȇn e jetȇs, dashurinȇ, ku vajza e valȇve, digjet nga zjarri i pritjes sȇ gjatȇ e tretet nga malli e meraku pȇr njeriun e zemrȇs, apo pȇr “miken qȇ me sapunin e Venetikut, lan rrobat e ashikut, ose “thȇllȇza e parȇ e prillit, kȇndon me zȇ si tȇ bilbilit, qȇ t`i prish mendjen bandillit”
Mȇ tej po pȇr kȇtȇ temȇ gjen vȇrtet vargje fosforeshentȇ si,”mike u bȇfsha zog bufi/ Lermȇ tȇ mȇ dalȇ dufi…”, ose “Dal nȇ breg e bȇj sehir / Na qȇnkej kȇputur njȇ yll/ Njȇ qeparis monofill/ Si djath i njomȇ nȇ prill”
Edhe te kȇngȇt humoristike kur i lexon ngrohesh nga shakara tepȇr tȇ kripura…”plakat-o, shtrigat-o/ Rrinȇ gjithȇ ditȇn-o/ krihen rreth vatrȇs-o/ Qortojnȇ nuset-o/ Pȇrgojojnȇ burrat-o”
Tȇ tȇrheq e tȇ bȇn pȇr vete te ky libȇr edhe njȇ kȇngȇ qȇ flet pȇr nje merak tejet tȇ madh qȇ ka burri kur tȇ vdes, qȇ gruaja, veç tȇ qarit, ta dojȇ edhe pȇrtej vdekjes, nga qȇ populli me tȇ drejt vdekjen e ka parȇ jo si fatkeqsi, po si pjesȇ tȇ jetȇs: ”Mike nȇ tȇ kamte mike / kur tȇ vdes tȇ bȇhȇsh qyqe/ Tȇ vajtosh brigje mȇ brigje / Tȇ mȇ qash me lot e ligje”
Theksova mȇ lart se njohja e folklorit e veçanȇrisht njohja e kȇngȇve popullore ȇshtȇ frymëzim pȇr njȇ krijues. Pȇr tȇ vȇrtetuar ketȇ tezȇ po pȇrmend njȇ kȇngȇ kushtuar një figure popullore, kȇngȇn poullore pȇr Shemo Kason, që përgatitësi i veprës Enver Memishaj e ka shtuar në fund të këngëve të mbledhura nga Musine Kokalari:
Nȇ Stamboll njȇ lajm gȇzimi,/ Thonȇ u zu Shemo trimi./ Nȇntȇ vjet nȇ mal firar,/ Se s`duaj tȇ shkon ushtar./ Qysh e futȇn prapȇ nȇ lak, / Mos u lodh a mos u plak,/ Mos ju shkrep i ra njȇ hall? / Nȇ bodrumet e kalasȇ,/ Shkon Hysan Pashai t`i flasȇ: / -Ja lironi ca litarȇ, / Fol,hajdut ,trego tȇ vrarȇt! /
-Jam hajdut e pȇlqej mirȇ,/ Tȇ rroj malesh ujk i lirȇ, / Se sa laro me zinxhir… / Gjirokastra nȇ ato brigje, / Qan njȇ grua,qan me ligje: / -Do rris djemtȇ ,do ndez zjarrë,/ Gjakun tȇnd Shemo tȇ marrin.
Publicisti e shkrimtari Gezim Zilja ȇshtȇ ndalur e ka botuar njȇ analizë pȇr kȇtȇ kaçak e trim tȇ çartur, tek i cili populli shihte guximin për të luftuar pushtuesin e për të fituar lirinë.
Te kȇnga popullore, befasohesh nga qȇndrimi heroik, nga krenaria dhe qȇndresa stoike e Shemos, ku natyra gjunjȇt nuk ja ka krijuar pȇr t`u pȇrgjunjur, po pȇr tȇ qȇndruar nȇ kȇmbȇ i lirȇ e krenar para pushtuesit.
Pasi e lexova me shumȇ kureshtje librin e Musine Kokalarit, përgatitur e paisur me shënime nga Enver Memishaj, e urova dhe i thashȇ suksese pȇr libra tȇ tjerȇ, pavarȇsisht se njȇ pjesȇ e mirȇ e njerȇzve sikur nuk i kushtojne vȇmenedje tȇ veçantȇ librit. Autori po nȇ çast m`u pȇrgjigj se do tȇ vazhdojȇ tȇ shkruajȇ, sepse njerȇzit e mirȇ kanȇ e do tȇ vazhdojnȇ tȇ kȇnȇ nevojȇ e interes pȇr librin.Teksa e dȇgjoja me vȇmendje vendosmȇrinȇ e tij pȇr tȇ shkruar, mȇ erdhi ndȇrmend thȇnia e njȇ poeti rumun ku njeriu veç tȇ tjerash nȇ jetȇ duhet tȇ mbjellȇ pemȇ ,tȇ lind fȇmijȇ e tȇ shkruajȇ tȇ paktȇn njȇ libȇr.
Përgatitësi i librit të Musine Kokalarit, Enver Memishaj ka botuar shumȇ libra,ka lindur, mirȇrritur dhe edukuar fȇmijȇ , si edhe ka mbjellȇ edhe shumȇ pemȇ, kȇshtu qȇ i uroj shȇndet, suksese dhe vullnet e forcȇ pȇr tȇ botuar vepra tȇ tjera
Tiranë, më 21 maj 2020
(Ne foto autori i shkrimit)