(Bazuar mbi një ngjarje të jetuar)
Telegrami nga Amerika:
“Mbusha 90 vjeç. A mundem me ardhë me vdekë në vendin tim? Baba”
…!
Avioni kishte mbërritur në aeroportin e Rinasit në të ngrysur dhe plaku 90 vjeçar kishte pritur ulur në karriken e ulokut për disa orë derisa dikush qe kujtuar për të. Ai kishte zgjatur një copë letër ku qe shënuar një numër telefoni. Receptorin e kishte ngritur e bija. Me të dëgjuar fjalët “Ju ka ardhur babai nga Amerika”, asaj i kishte rënë të fikët, sikur të kishte marrë një kob.
Muaj më parë familja qe shokuar nga një telegram i ardhur nga Amerika ku qenë shkruar dy rreshta.: “Mbusha 90 vjeç. A mundem me ardhë me vdekë në vendin tim? Baba.”
Me atë bombë në çantën e saj katërkëndëshe lustrinë të zezë, e bija kishte guxuar të trokiste në dyert e qeverisë. Kishte kërkuar të takonte të madhin fare. E kishte pritur ministri i brendshëm, një burre i gjatë me shpatulla të krrusura. Ai, pasi e dëgjoi, i kishte kthyer kurrizin e duke iu afruar dritares që binte në bulevardin e madh kishte thënë:
“E ç’u duhet ky copë plak?”
“Eshtë babai ynë”, kishte guxuar t’i përgjigjej ajo. “Po kërkon leje të vijë të vdesë në tokën vet. Një varr po kërkon!”
“Le të vdesë atje ku është, si qen!”, qe përgjigja ndaj klithmës së saj.
Shpresa se do të mund ta shikonin edhe një herë babanë për së gjalli, u duk se qe fikur përgjithnjë.
* * *
Për Mari-Anën gjyshi qe shndërruar gati-gati në figurë përrallash. Nëna, rrëfimet e fëmijërisë së saj i lidhte gjithnjë me kujtimin e babait. Babai e mbante hopa, i blente rroba të bukura e i plotësonte çdo dëshire. Ishtë vajze e vetme dhe e kishin përkedhelur. Familja kishte jetuar në Shkodër ca kohë, në një shtëpi të mirë e me oborr. Për verë ata banonin në bjeshkë, tek Kullat.. E Mari-Ana fantazonte për atë kohë, shikonte nënën e saj moshatarë me veten, por të pasur e të lumtur… Në gjimnaz, Mari-Ana mësoi më shumë për gjyshin e saj. Nëna mbante fshehur një fotografi të tij me uniformë ushtarake, kur kishte qenë oficer i mbretit Zog. Gjyshi kishte qenë një burrë i gjatë, i pashëm.
Më vonë mësoi se gjyshi ishte ende gjallë e jetonte në Nju Jork. Përralla u kthye në realitet.
“Gjyshi yt është bërë amerikan dhe Amerika është armikja numër Një e Shqipërisë, ndaj kij kujdes. Mos fol me njeri për gjyshin”, e kishin këshilluar.
* * *
Gjyshja nuk e zinte në gojë të shoqin. Nëna thosh se ata ishin dashur shumë me njëri- tjetrin në rininë e tyre dhe gjyshi s’qe martuar më edhe pse kishte kaluar një kohë e gjatë. E ruante
kujtimin e saj si relike të shtrenjtë. Anës i pat bërë përshtypje fjala relike. Nëna kishte thënë se gjyshja e fajësonte të shoqin pse kishte ikur nga Shqipëria. “Ndoshta po të ishte i zoti i shtëpisë këtu, punët do kishin qenë ndryshe…” “Kur gjyshja thotë, “kam bërë dymbëdhjetë vjet shkollë”, e ka fjalën për vitet e internimit”, –thoshte nëna.
“Internuar?”, kishte shqyer sytë Mari-Ana në zbulimin e një misteri të ri…
“Ne jemi familje bajraktarësh”, –spjegonte nëna. ”Kur u kthye baba nga lufta e gjeti kullën të djegur. Kishte mbetur vetëm harku i mermertë i derës ku ende dukej i gdhendur emri i familjes.”
Partizanët i kishin vënë zjarrin shtëpisë së gjyshit. Gjyshi s’kishte gjetur askend në atë truall që ta priste kthimin e tij nga lufta. Asnjë frymë të gjallë përreth. E tërë familja, nënë e babë, grua e fëmijë, të gjithë i kishin shpënë në internim. Ishte e pabesueshme! Ai po kthehej nga lufta . Kishte luftuar nazizmin. Mund të ishte vrarë, mund të qe kthyer në dëshmor, ndërkohë që shokët e luftës ia ka kishin syrgjynosur e vrarë familjen.
Ai e ndjeu veten të tradhtuar… Një tradhti e madhe kishte ndodhur ndaj tij, ndaj familjes së tij, ndaj të gjithëve. Para se të shkrehte pushkën e parë kundër nazizmit kishte patur një bisedë të shkurtër me komisarin e brigadës që kishte hyrë në veri: ”Do të vij me ju të luftoj nazizmin, por unë jam nacionalist e dy gjana nuk i pranoj : kapelen me yllin e kuq nuk e ve dhe dorën grusht nuk e baj, sepse këto nuk janë shenjat tona”, –kishte thënë ai.
A thua djegia e shtëpisë dhe humbja e familjes qe hakmarrje për nacionalizmin e tij? Dhimbja e tradhtisë qe e madhe dhe ai s’e kishte mbajtur dot . Iku, iku, larg.. Dyzet e pesë vjet ndarë përsëgjalli nga familja, nga atdheu. I ndarë për së gjalli, por jo i harruar…
* * *
Mari-Ana u rrit me një emër të tingëllueshëm. Madje qe bërë edhe një film për familjen e saj, ku shikuesit i kishte mbetur në mendje imazhi i një të arratisuri me pushkë në krah që kishte thirrur me tërsëllimë: “Kanë djegë kullat e mia?”
Mari-Ana kishte qenë 15 vjeçe kur kishin parë premierën. Ulur në krah të gjyshes së saj, vërente gjithë kohën me bisht të syrit se si do reagonte gjyshja gjatë filmit. Ajo grua ballë-lartë e me një pamje fisnike kishte mbetur e ngrirë ato dy orë rresht me sytë mbërthyer në ekranin e madh. Në një moment të vetëm, Maria-Ana ndjeu një psherëtimë të thellë dhe ajo i kishte shtrënguar dorën gjyshes.
Në shtëpi nana nuk kishte folur asnjë fjalë ato ditë. Miq të shumtë u erdhën për vizitë. Bënin komente për filmin. Maria-Ana ndiqte me sy gjyshen tërë kohën. Ajo, e vetmja ajo, s’kishte thënë asnjë fjalë.
Një ditë, pasi kishin mbetur vetëm gjyshe e mbesë, Mari-Ana e pat pyetur gjyshen për ditën e premierës së filmit: “Ç’qe ajo ofshamë?” “Ah, si s’më ka plasur zemra atë ditë…”, kishte thënë ajo. Vetëm kaq, dhe heshti.
Filmi përjetësonte të birin, heroin. Vite më parë i patën dhënë lajmin se djali i qe vrarë si tradhtar, armik i popullit e trupin i a kishin hedhur e varrosur diku.
Për nënën dhe fëmijët e tjerë, ende të parritur, kishte filluar maratona e kampeve të internimit: Lezhë, Berat, Vlorë… Ishte gruaja e një të arratisuri dhe nëna e një tradhtari.
Kishte shumë vjet që vajtonte në heshtje. Dymbëdhjetë vjet si një pemë e ndarë më dysh nga rrufeja. Burri e një djalë matanë detrave, të arratisur. Një tjetri nuk i dihej varri, vajzën e vetme pa e parë. Herën e fundit e kishin shpënë në Vlorë. Tek mblidhte ullinj i lutej Zotit që së paku të shihte të bijën. Dhe Zoti ia solli në shteg. Të dyja, nënë e bijë shkëmbyen një vështrim të shpejtë e duke fshehur sytë u larguan pa thënë asnjë fjalë. Nëna u kujtua që ishte e internuar dhe vajza u kujtua që e patën ndaluar t’i fliste nënës së saj.
Shtatë vjet pas vrasjes së të birit si ”tradhtar i atdheut” dhe pas vuajtjeve në internime, një ditë, papritur i thanë se e kërkonin në Tiranë, në Qeveri. Përse? Askush s’dinte gjë. E futën në një xhips të shoqëruar me dy ushtarakë. Ku do të më çojnë këtë radhë? Kush tjetër është vrarë nga familja ime, si tradhtar? Për kë tjetër duhet të paguaj? Kishte rënkuar duke kërkuar fundin. Ushtarakët nuk kishin thënë asnjë fjalë gjatë rrugës. Përse më shoqërojnë me ushtarë, a thua kaq e rrezikshme qenkam? I kishin prirë në atë godinë të ftohtë e të rëndë. Pastaj, në një dhomë ku përreth një tavoline katërkëndëshe ishin ulur burra me spaleta e grada, dukej sikur e prisnin. Më i madhi prej tyre e ftoi të ulej në një nga kolltukët e dhomës e pastaj i zuri në gojë emrin e të birit të vrarë si tradhtar. Dhe brenda pak sekondave ndodhi më e habitshmja e të habitshmeve: tradhtari, për të cilin ajo kishte bërë internim e rrethuar me tela me gjemba, qe shndërruar në Hero.
Sa mund të ndihmojë imagjinata për të kuptuar se ç’hoqi zemra e asaj nëne kur i thanë ato fjalë…
“A mund ta shoh djalin?”
“Nuk ke ç’i sheh”, i thanë, “ka shtatë vjet nën dhe…”
Pesëmbëdhjetë vjet më vonë bënë filmin. Në film të shoqin dhe të birin i kishin vënë në dy llogore armike. Dy njerëz që donin të vrisnin njëri-tjetrin. Ç’farë kërkonin të bënin me zemrën e asaj gruaje? Pse s’e linin të qetë?
“Oh, si s’më ka plasë zemra atë ditë!”,–kishte psherëtirë gjyshja.
Dhe Mari-Ana nuk kishte për t’i harruar kurrë ato fjalë.
* * *
Nuk mund të thoshte se kishte ndjerë ndonjë gjë të veçantë kur e kishte parë për herë të parë gjyshin. Plaku rrinte ulur në divan duke thithur cigaret njëra pas tjetrës. Ishte i hollë, i gjatë, i hajthëm. Mari-Ana përpiqej të shihte përngjasime me fotografinë e oficerit të viteve tridhjetë, por qe e vështirë. Gjyshi atje kishte qenë të paktën 50 vjet më i ri.
Mbi tavolinën e bukës ajo vuri re disa kokrra të bardha të cilat mendoi se duhet të ishin ilaçe që i kishte sjellë gjyshi nga Amerika. Nëna kishte thënë se gjyshi i përdorte ato pas buke për të tretur ushqimin, quheshin alka seltzer.
Të nesërmen dhoma e ndjenjes qe mbushur me kureshtarë për të parë plakun që kishte ardhur nga Amerika. Doktorë, gazetarë, komshinj, kurshtarë, dikush që donte të praktikonte anglishten, (por që gjyshi nuk i qe përgjigjur në anglisht) madje edhe postjeri e kishte marrë vesh që në atë adresë kishte ardhur një amerikan e zgjaste kokën për ta parë që nga dera. Në një moment, gjyshi, duke e parë dhomën plot me njerëz, kishte thënë:
– A nuk punoni ju?
Vizitorët kishin vënë buzën në gaz.
– Punojnë babë, por kanë ardhë me të pa ty.
– Atje nuk e len kush punën, – kishte thënë gjyshi, dhe të gjithë e kishin kuptuar se kishte qenë fjala për Amerikën.
Plaku kishte një kujtesë fotografike. Netët u mbushën me tregimet e tij për kohën para e pas lufte, për arratisjen, për jetën pa familjen, për 45 vjet pritje durimi për t’u bashkuar me të, për miqtë e shokët, për të vërtetat që ai dhe vetëm ai i dinte…Të gjithë mblidheshin në shtëpi para orës tetë të mbrëmjes. Natën e tretë rregulli u prish paksa pasi i nipi, doktori, qe vonuar pak. Nëna kishte parë orën. Ndoshta ndonjë pacient në spital, mendoi. Kur u dha në derë, doktori pyeti me një vështrim të shqetësuar: Ka ardhur njeri? Jo, u përgjigjën. Ne po të prisnim ty.
Ai hyri në banjë. Mari-Anës i ra në sy se i vëllai nuk e ndezi dritën. Kur doli andej, ajo e shoqëroi me sy. Seç ndjeu. U ngrit, hyri në banjë, iu afrua dritares dhe pa në rrugicën e tyre një benz të zi. Iu drodh zemra. Ato lloj makinash ishin të Ministrisë Punëve të Brendshme…
* * *
Të nesërmen, në shtëpi kishte plasur Sigurimi i Shtetit. Ishin tre oficerë. Nëna u priu në dhomën e miqve. Ata i bënë shenjë të mbyllte derën. Nuk ndenjën shumë, por kur dolën, nëna e kthye në kuzhinë e bërë limon në fytyrë. I kishin dhënë ultimatumin që plaku duhej të kthehej nga kishte ardhur.
“Eshtë bërë një gabim, kuptoni? Eshtë bërë një gabim në ambasadën tonë në Itali. Plakut nuk duhej t’i qe dhënë vizë.”
“Përse? Përse xhanëm? Ç’ka bërë ?”, –pyeste nëna.
“Ne jemi këtu për të bërë detyrën”, –thanë ata. “Ju duhet t’i thoni atij të largohet brenda dyzet e tetë orëve”.
Si mund t’i thoshte babait të kthehej nga kishte ardhur se “qe bërë një gabim?” Si qe e mundur të qe bërë një gabim “kaq i madh”?
Plaku kishte vënë re që diçka nuk shkonte atë pasdite. E kuptoi që qeveria po merrej me të. E kishin paralajmëruar miqtë e tij që kur qe nisur prej Amerike. I kishin thënë të mos kthehej në Shqipëri. Ai kishte heshtur e pastaj kishte bërë si i kish thënë mendja e tij.
Sidoqoftë, një parandjenjë e kishte bërë që të mos lajmëronte askënd për ardhjen e tij. Po kthehej në familje pas 45 vjetësh…
– Babë, a don të pish diçka? – kishte folur e bija, pa guxuar të hapte bisedën që e kishin urdhëruar të bënte.
– Jo, asnjë send.
– A don ndonjë ambëlsinë?
Qe shumë e vështirë për të që t’i thoshte babait se ç’po ndodhte. Si mund t’i thosh ”ik o babë nga ke ardhur, se qeveria këtu nuk të do!” “Ç’punë ka qeveria? Unë jam baba i juaj. Kam ardhë tek fëmijët e mi, në shtëpinë time!”
Kush e dinte si do përgjigjej plaku. Plaku heshtëte e bluante.
* * *
Të nesërmen në mëngjes, Sigurimi i Shtetit u dha përsëri në shtëpi. Nëna nuk e kishte zbatuar urdhërin. Kësaj here bashkë me ta kishte ardhur edhe një tjetër. Dukej më autoritar. Duhej të qe edhe më i madh në pozitë.
Ai hyri drejt e në kuzhinë, ku rrinte plaku. Mbi tavolinë, në taketuke qe bërë një pirg i madh bishtash cigare. Ai toku një gotë raki me të (Mari-Ana kishte shqyer sytë. Mendoi se kjo hollësi atij mund t’i kushtonte punën, sikur një nga vartësit ta raportonte më lart) e i tha:
– Ju mund të vini në Shqipëri më vonë, ndoshta, por tani duhet t’u nisim përsëri në Amerikë. Eshtë bërë një gabim në ardhjen tuaj.
– Ani, ani, – tha plaku. – Gabime bahen.
U duk sikur qe i përgatitur për këtë. Gjakftohtësia e tij u dha zemër të gjithëve në familje. Ashtu siç po merrnin ngjarjet, prisnin të ndodhte më e keqja. Vëllai i Mari-Anës ishte i vetmi që e përcolli plakun duke e shtyrë në karriken e ulokut deri brenda në pistën e Rinasit, pranë avionit.
Të nesërmen ai e ndjeu që gjurmohej nga Sigurimi i Shtetit. Ishte dhjetor i vitit 1989.
* * *
Zilja e telefonit e shkëputi Mari-Anën nga mendimet. Ndonjë shok i gjyshit që interesohej për shëndetin e plakut? Daja nga Kanadaja?
Por jo. Dikush e ftonte të punonte në një kafe. Pse jo, kishte thënë ajo pasi i kishte kaluar habija e parë. Duke punuar ndoshta do harronte pikëllimin e saj.
* * *
Atë pasdite, tek lante filxhanët e kafes bënte çudi me veten se si nuk kishte patur fare klientë atë ditë. Bosi i saj kishte hyrë dyherë në kafe dhe kishte dalë po ashtu, me një vështrim të papërcaktuar, pa thënë asnjë fjalë. Ajo bluante mendimet e saj ndërsa lante filxhanët për herë të dytë. Një burrë i vjetër hyri në lokal. Mari-Ana i u afrua ekspresit. Nuk ishte e sigurtë nëse e kishte parë atë fytyrë më parë.
– Turke? Ekspres? – pyeti ajo.
Burri heshti një copë herë sikur të qe vështirë për të vendosur.
– Ma ban një expres, – tha ai duke futur dorën në xhep…
– Nuk paske klienta sot, – vërejti plaku e s’po ia hiqte sytë nga fytyra. Ana qe mësuar me vështrimet hetuese të klientëve. Kjo ndodhte zakonisht me ata që hynin për herë të parë në kafe, jome klientët e vjetër. Ajo s’foli.
– Sa kohë u bane këtu?
– Pothuaj dy muaj, – tha ajo.
– A ke fillu me e njoftë Bronksin?
– Jo, me thënë të drejtën, vetëm këto dyqanet këtu rrotull ku blej gjëra për familjen në Shqipëri. Kam frikë të shkoj më larg, se mos humbas. Kjo kafe është dy rrugë larg prej shtëpisë së gjyshit ku banoj.
– Si asht gjyshi? – pyeti ai papritur.
Ana e vështroi në fytyrë. A thua e njeh ky gjyshin tim, pyeti veten ajo. Kishte tre ditë pa e parë gjyshin e sëmurë. Qëkurse e kishin transferuar nga spitali Barnabas në Kalvari, Mari-Ana qe ndjerë keq. S’e kishte idenë fare se ku binte ky spital. Qyteti ishte jashtëzakonisht i madh dhe i panjohur për të. Gjergji, një i njohur i gjyshit, i kishte premtuar se do ta shpinte në spital dyherë në javë. Gjyshi kishte kancer në pankreas. Herën e fundit që kishte qenë atje, e gjeti plakun duke rënkuar nga dhimbjet.
“Ma mirë me vdekë sa ma parë se nuk ka ma kuptim me duru këto dhimbje pa shërim”,– i kishte thënë të mbesës. Ana s’kishte parë kurrë një plak të rënkonte dhe i qe dhimbsur gjyshi në shpirt.
I kishte bërë një telefon dajës së vet në Kanada. Ai i kishte thënë se gjyshi nuk kish shpëtim dhe se ai prej andej ishte në lidhje të vazhdueshme me doktorët e spitalit. Pastaj e kishte pyetur se ç’kishte ndërmend të bënte pas vdekjes së gjyshit. A do të rrinte në Amerikë, apo do të kthehej në Shqipëri? Mari-Anës i qenë kujtuar fjalët e të gjithëve që e inkurajonin të rrinte në Amerikë, se “Shqipërinë aty e kishte”. Një i panjohur në telefon që i ishte prezantuar si avokat që merrej me problemet e emigracioniti kishte bërë pothuaj të njëjtën pyetje: “A donte të bënte dokumentet për të qëndruar në Amerikë?” Mari-Ana qe hutuar krejt. Ajo kishte ardhur për gjyshin e sëmurë.
”Pse nuk i thua gjyshit të të adoptojë? Merri një firmë në spital dhe aq!”,–kishte thënë ai.
Mari-Ana qe rrënqethur. Sugjerimi i avokatit për t’i marrë një firmë adoptimi një plaku që po jepte shpirt i qe dukur samakabër aq edhe absurd. Me sa duket, avokati shqiptar sapo kish hapur zyrën e tij dhe i duheshin klientë. I qenë mbushur sytë me lot. Pas asaj mbrëmjeje, ndjenja e dëshpërimit dhe zhgënjimit s’i ndahej. Qante pothuajse përditë. Qante nga malli për vendin, për familjen e vet, qante për gjyshin që s’do ta shihte më, këtë njeri që sapo kishte filluar ta njihte dhe i qe bërë kaq i dhimbsur. Kishin mbetur kaq shumë gjëra pa thënë.
Plaku qe shtruar në spital vetëm dy ditë pas mbërritjes së Mari–Anës në Nju Jork. Kaq shpejt? I qe dukur sikur ajo ambulancë e bardhë ia kishte rrëmbyer gjyshin për të mos ia kthyer më. Vështronte e përhumbur piklat e shiut që rrëshqisnin ngadalë mbi xhamin e dritarese dhe përtej, një qytet të madh e të pafund ngjyrë gri. Kishte marrë tërë atë rrugë të largët për t’iu ndodhur pranë dhe s’arriti të rrinte as dy ditë me të. Ç’ti thoshte familjes në Tiranë? Kur morën telegramin nga Nju Jorku që i lajmëronte se gjyshi qe sëmurë me kancer, ata kishin ngrirë një moment e pastaj me një gojë kishin thënë: “Nga dëshpërimi!”
I vëllai kishte mbledhur të hollat për biletën e udhëtimit e të gjithë ishin qetësuar me mendimin se së paku gjyshi do kishte dikë nga familja në muajt e fundit të jetës së vet.
Mbetur e vetme në apartamentin e vogël, çdo gjë që shihte përreth qe bërë papritur e shtrenjtë për të; tavolina, shtrati, telefoni me numra të mëdhenj, (gjyshit i qe dobësuar shikimi shumë) gazetat, librat. Lahuta e Malsisë, Shejzat, Kanuni i Lekë Dukagjinit, një libërth i vogël i zverdhur nga koha- proces verbal i një mbledhje të Vatrës, (gjyshi kishte qenë antar i saj) dhe tre libra të shkruar nga vetë ai. Ishin libra dokumentarë të mbushur me fotografi martirësh, datash e ngjarjesh. Gjyshi kishte bërë një listë emërore të familjeve të dëgjuara të Shqipërisë së veriut, të vrarët pa gjyq nga regjimi i 44-ës në Shqipëri. Mes tyre gjeti tetë emra nga familja e saj dhe fotografi të babait të gjyshit: Bajraktari i Kthellës. Ai qe një burrë i veshur me tirqe, me pamje trimi e sy zhbirues. Në krah të tij i biri, një burrë i hajthëm me pak mustaqe. Emrin e tij e kishte dëgjuar nga nëna e saj për herë të parë. E kishin bërë fajtor pa faj për vrasjen e një misionari të lartë dhe e kishin pushkatuar bashkë me disa malsorë të tjerë para një grope të hapur posaçërisht… I rënë në gropë ai kishte thirrur: “Më bini prapë bre burra, se hala s’kam vdekë!”
Qenë nxituar ta varrosnin për së gjalli. Mari-Ana kishte gdhirë mbi ato libra. Librat e gjyshit e kishin lidhur me një botë për të cilën kishte dëgjuar e tani po e prekte të gjallë, të vërtetë.
Si kishte duruar ai pa familjen e vet për dyzet e pesë vjet?
* * *
– Që kur s’e ke parë gjyshin? – e përmendi zëri i klientit.
– U bënë tre ditë dhe pres çdo çast të më thërrasë Gjergji, – tha ajo. – Ai më çon në spital te gjyshi, se unë nuk e di ku ndodhet spitali Kalvari.
– Tre ditë? – tha plaku. – Nuk janë shumë, por…
Ai vuri ngadalë filxhanin e kafesë në tavolinë.
– A e di ti që gjyshi të ka vdekë? – tha ai papritur dhe Mari-Ana e ndjeu veten si të goditur nga rrufeja. Mbuloi gojën me dypëllëmbët për të mos e lënë britmën jashtë…
Sytë e saj të tmerruar mbetën hapur mbi lajmëtarin.
– Po, – tha plaku, – gjyshi yt është në shtëpinë funerale. Atje është edhe daja yt nga Kanadaja që ka ardhë për me e varrosë … Bahu e fortë!
Mari-Ana ishte në gjendje shoku. Kishte qëndruar e vetme në një dyqan të zbrazët gjithë ditën, duke bërë çudi pse lokali qe bosh fare atë ditë. Tani e kuptoi që të gjithë klientët dhe bosi i saj e dinin që asaj i kishte vdekur gjyshi. Të gjithë. Ndaj i kishte përfshirë dheu, se askush s’kishte guxuar t’i jepte lajmin e kobshëm për gjyshin. Më së fundi kishin dërguar atë burrë plak me këtë mision.
Plaku nxori një shami të zezë.
– Merre, – tha – kjo do të të duhet. Vëre në kokë siç është zakoni e hajde me mua tash të të çoj tek funeral home.
* * *
…Tek varri i gjyshit
Shtëpia funerale nuk ishte as pesë minuta rrugë me këmbë nga vendi ku punonte Mari-Ana. Asaj i kishte rënë të kalonte shpesh pranë asaj godine të ftohtë, bardhë zi, me një indiferencë të tillë sikur ajo dhe Mari-Ana s’do t’u binte kurrë të takoheshin. O Zot, sa frikë e kishte vdekjen ! As në ëndërr nuk e pranonte! Ëndrrat i kishte paralajmërime. I dilnin.
Kishte qenë dhjetor, tamam si kjo kohë, prag i vitit të ri, kur kishte parë atë ëndërr të frikshme: tërmet në shtëpinë e saj! Një tërmet të madh. Katër muret e shtëpisë lëviznin e nuk ishin në gjendje të mbanin tavanin. Tavani qëndronte pezull në ajër duke shkarë anash. Shtëpia kishte mbetur pa tavan. Qe zgjuar nga gjumi e lemerisur: “O Zot, vetëm vdekje mos na dërgo!”
Atë mbrëmje e kishin marrë në telefon nga Tirana. I vëllai i kishte dhënë lajmin e pabesueshëm: “Ka ardhur gjyshi nga Amerika!”
Lajmi kishte qenë diçka krejt e kundërt nga vdekja, por qe një ringjallje me peshën e një tërmeti. Tërmeti që solli vdekjen.
Këtë ndjente ajo tek kapërcente pragun e shtëpisë funerale. Në të dy krahët e korridorit të gjerë ishin hapur dy dyer. ”Dy arkivole”, i punoi mendja vetëtimthi. Nga njëra derë dëgjohej e qara e grave, nga dera tjetër vinte heshtja. Mari-Ana rregulloi instiktivisht shaminë e zezë mbi flokë dhe mori për andej.
Kur u dha në derë, ata që ishin aty kthyen kryet. Me një vështrim të shpejtë Mari-Ana përfshiu tërë dhomën e gjatë në krye të së cilës ishte arkivoli i zbukuruar i plakut, ndërsa në krahun tjetër të dhomës qëndronin ndoshta jo më shumë se pesëmbëdhjetë a njëzet vetë. Midis tyre një burrë me trup të shkurtër veshur me pardesy ngjyrë kremi. Burri binte në sy nga fisnikëria në të parë. “Daja!”, –klithi Mari Ana në shpirt. Ishte një dajë që s’e kishte parë kurrë, por në momentin që sytë e tyre u takuan të dy e njohën njëherësh njëri- tjetrin. Ishte një thirrje gjaku. Ai i ngjante shumë gjyshes. Ajo iu lëshua në krahë dhe ai e mbajti për pak sekonda ashtu, duke ndjerë të qarën e saj, pastaj e shoqëroi tek trupi pa jetë i plakut. Arkivoli qe si një kuti e bukur e veshur në mëndafsh të bardhë pala-pala.
Gjyshit i qe dukur i ngushtë krevati i nënës me çarçafë të bardhë pambuku për të fjetur, por në këtë kuti të mëndafshtë ai dukej se prehej në qetësi. Kishte dashur të vdiste në Shqipëri, ta treste toka ku u lind, por nuk e lanë. Dhe ai, më në fund iu dorëzua tokës që e ushqeu.
Mari-Anës i rridhnin lotët vetiu dhe ndjeu t’i dridhej mjekra.
Ishte një ditë para vitit të ri dhe varrimi qe lënë dy ditë më pas.
Mbrëmja e vitit të ri kishte qenë gjithënjë mbrëmja më e veçantë për Mari-Anën. Ishte ditëlindja e saj. “Ç’dhuratë të solli Viti i Ri për ditëlindje?”,–e pyesnin kur qe e vogël.
“Gjyshin e vdekur… gjyshin e vdekur… gjyshin e…”, –rënkonte tanimë një zë i brendshëm, në përgjigje të asaj pyetjeje të largët…
./.
Albana Mëlyshi-Lifschin,
(Nga libri: “Takim me të paprituren”. Titulli në original “Shamia e zezë”)
-Per Limit.al, nga USA, Prill 2020-