A jemi vërtet makineri e programuar që funksionon përmes qarqeve që ne nuk mund ta ndryshojmë dhe të kemi një jetë të paracaktuar nga truri me të cilin kemi lindur, apo jemi të aftë të rimarrim dhe riprogramojmë mendjen dhe të kontrollojmë jetën tonë?
Neuroshkencëtarja Hannah Cricklow tregon se çfarë thotë studimi i fundit i trurit për vullnetin tonë të lirë, çfarë është trashëguar përkundrejt asaj që është fituar.
Truri i një të rrituri nuk është i pandryshueshëm
Në fillim të neuroshkencës, u pranua në përgjithësi parimi që të gjitha neuronet në tru u krijuan para lindjes dhe se ishte e pamundur të riparohej një tru i dëmtuar.
Për vite me radhë, neuroshkencëtarët kanë supozuar se struktura e trurit të rritur është e pandryshueshme. Me fjalë të tjera, ne ishim të vetëdijshëm vetëm për atë që kishim.
Por në vitet 1960, ai qëndrim filloi të ndryshojë.
Hulumtimi i ri eksperimental ka treguar të kundërtën: kishte prova që truri në të vërtetë mund të ishte plastik, d.m.th. ai mund të adaptohej, të rritet dhe madje të rigjenerohej.
Shërimi i trurit
Eksperimentet pasuese vërtetuan se truri ruani mundësinë e ndryshimeve në shkallë të gjerë, në strukturë dhe funksion, madje edhe në moshën gjashtëdhjetë, shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë vjeçare.
Një nga ndryshimet më të rëndësishme është neurogjeneza – rritja e neuroneve të reja nga qelizat burimore nervore te një i rritur.
“Kjo ofron një potencial të jashtëzakonshëm për aftësinë tonë për t’u shëruar”, thotë Sharon Begley, një gazetare amerikane dhe autore e librit “Brain Plastic”.
Metodat e trajtimit të tilla si Terapia Kognitive e Sjelljes (CBT), një formë e terapisë së të folurit, mund t’ju ndihmojë të merreni me problemet tuaja, duke ndryshuar mënyrën se si mendoni dhe silleni.
Nxitja e neuroplasticitetit, domethënë aftësia e trurit për të ndryshuar vazhdimisht, mund të ndihmojë njerëzit.
“Kur jemi mësuar të mendojmë ndryshe për përvojat tona të jetës, gjatë këtij lloji të ndërhyrjes psikologjike, ai në të vërtetë mund të ndikojë si në strukturën ashtu edhe në funksionin e trurit”, thotë Begley.
Por kini kujdes nga ajo që Begley e quan një “neuro-hype” – besimi se ne mund të ndryshojmë gjithçka në trurin tonë, pasi mund të varet nga kokat tona.
Çfarë ndodh kur dikush nuk arrin të “mendojë” përmes depresionit ose traumës? “A do t’i akuzojmë ata që nuk mendojnë mendimet e duhura?”, thotë Begley.
“Ideja që çdo gjë që shkoi keq në tru mund të fiksohet është padyshim një hap shumë larg”, tregon Begley.
Çfarë do të thotë plasticitet për rolet gjinore?
Determinizmi biologjik mund të kategorizojë dhe kufizojë ashpër individët.
Për shembull, ne mund t’i atribuojmë shumë aspekte të sjelljes stereotipeve gjinore – disa njerëz vërtet besojnë se kromozomet tuaja gjinore ndikojnë në mënyrën se si silleni.
“Gratë janë joracionale dhe burrat janë jo-emocionalë? Nuk do të jetë”, thotë Gina Ripon, neuroshkencëtarja dhe autore e librit “Gender Brain”.
Ripon vuri në dyshim idenë se trurin e burrave dhe grave ndryshojnë dhe se këto ndryshime janë të pandryshueshme. Ajo zbuloi se nuk kishte asgjë në biologjinë njerëzore që do të justifikonte idenë se kishte dallime gjinore në tru.
Në vend të kësaj, Ripon thotë se njerëzit janë ‘të prirë për zhvillimin e një truri mashkullor ose femëror, për shkak të përvojave që ata kanë grumbulluar gjatë jetës së tyre që u kanë thënë atyre se aftësitë dhe sjellja e tyre përcaktohen nga gjinia.
“Truri është një aktor shumë më aktiv në botë se sa ne ishim në dijeni”, thotë ajo, duke shtuar se “kjo është arsyeja pse bota dhe ajo që ekziston në botë ka një ndikim shumë më të madh nga sa mund ta imagjinonim ndonjëherë”.
Përshtatshmëria e trurit funksionon në të dy mënyrat, dhe, sipas Gina, ajo ide e njëjtë për plasticitetin, që ne tani dimë se shkon nga lindja deri në vitet e përparuara, mund të na ndihmojë të kapërcejmë paragjykimet mbizotëruese dhe të vjetruara për gjininë dhe kufizimet që ai imponon.
Sa me të vërtetë truri mund të jetë plastik?
Truri ynë ndryshon çdo ditë. Sa herë që mësoni diçka të re ose mendoni për një mendim të ri, krijoni dhe konsolidoni lidhje të reja nervore në trurin tuaj, duke ndërtuar në të një strukturë të re fizike.
Por sa mund të presim të ndryshojmë?
“Shumica e ndryshimeve të rëndësishme ndodhin në një shkallë mikro; këto janë ndryshime të vogla në nivelin e lidhjeve sinaptike midis neuroneve individuale”, thotë Kevin Mitchell, një neurogjenetik në Kolegjin Dublin’s Trinity në Irlandë.
Në librin e tij, “Lindja”, Mitchell thotë se nuk mund të jetë një ide e keqe të kujtojmë vazhdimisht se “plasticiteti i trurit nuk është i pakufizuar” dhe të jesh më skeptik ndaj idesë se “në një plan makro, ne mund të përjetojmë transformime që mund të ndryshojnë personalitetin tonë”.
“Ne duhet t’i peshojmë provat më me kujdes dhe të jemi mosbesues ndaj idesë se ne mund të ndryshojmë gjithçka që dëshirojmë, të jemi të lirë të rrëzojmë të gjitha prangat e fatit tonë gjenetik dhe të kthehemi në llojin e personit që duam të jemi”, thotë ai.
“Ne përdorim trurin tonë gjatë gjithë kohës. Ne përdorim pjesët dëgjimore dhe vizuale të trurit tonë gjatë gjithë kohës, megjithatë ato nuk rriten vazhdimisht. Nëse çdo pjesë e trurit që përdorim po bëhej më e madhe, kafkat tona do të shpërthenin në një pikë”, shtoi Mitchell.
Gjithashtu, hulumtimi si ai i Mitchell, tregon se shkalla deri tek e cila truri ynë është plastik është në fakt ironia më e madhe se ai është i përcaktuar nga gjenet tona.
“Mund të jetë që vetëm disa prej nesh kanë lindur me gjenet e duhura që ofrojnë mundësinë e rritjes së hipokampusit tonë”, pohon ai.