Brenda zonës së Shengenit personat dhe mallrat qarkullojnë të lirë. Marrëveshja, e arritur midis 26 vendeve anëtare të Zonës së Shengenit, pjesa më e madhe e të cilave janë vende të Bashkimit Europian duhet të favorizojë ekonominë dhe qytetarët. Në pjesët e tjera të botës kufijtë e hapur nuk janë gjë e zakonshme.
Rregulla të qarta përcaktojnë se kur dhe si një vend i Shengenit mund të vendosë përkohësisht kontrolle në kufijtë e tij. Deri para disa vitesh vendosja sërish e kufijve ka ndodhur për data të caktuara, si për shembull ngjarje sportive ose konferenca politike. Portugalia vendosi për shembull kontrolle kufitare gjatë takimit të nivelit të lartë të NATO-s të mbajtur në Lizbonë, ose Danimarka gjatë mbajtjes së konferencës për klimën në Kopenhagë. Kurse Islanda, kur MC Hells Angels vizitoi klubin islandez të motorëve në Rekjavik. Këto kontrolle zgjasin pak ditë dhe planifikohen kohë më parë.
Gjashtë vende kanë vendosur kontrolle afatgjata
Por, “që nga shtatori 2015 disa vende përdorin çdo mundësi juridike të rregulloreve të Shengenit, për të zgjeruar kontrollin kufitar,” thotë eksperti për migracionin Yves Pascouau, këshilltar në Think Tanks me seli në Bruksel, European Policy Centre (EPC). “Një gjë e tillë nuk ka ndodhur kurrë më parë.”
Rivendosja e kontrollit kufitar
Një grafiku tregon, që nga viti 2008- çdo ngjarje gjatë të cilës vendet e Shengenit kanë vendosur kontroll në kufi. Linja vertikale shënon shtatorin 2015, kur një numër i madh refugjatësh erdhi në Europën perëndimore.
Austria, Gjermania, Sllovenia dhe Hungaria futën në vjeshtë të 2015 kontrollet për shkak “të rrymave të personave që kërkonin mbrojtje ndërkombëtare.” Kjo është hera e parë që migracioni përmendet si arsye për kontrolle në kufi.
Menjëherë pas kësaj gjashtë vende anëtare të Shengenit, futën kontrolle për periudha afatgjata. Austria, Gjermania, Danimarka, Suedia dhe Norvegjia përmendën si arsye migracionin. Franca futi kontrolle kufitare pas sulmeve të nëntorit 2015 në Paris, për shkak të kërcënimeve terroriste. Sot, katër vjet më vonë ka ende kontrolle kufitare në të gjashtë vendet. Dhe sa herë mbaron afati ato e zgjasin sërish atë. Më 13 nëntor 2019, fillon një zgjatje e re gjashtëmujorëshe e afatit.
“Nga 2015 deri 2017 ka pasur një bazë ligjore për këto kontrolle,” thotë Yves Pascouau, i cili ka studiuar ligjet europiane të migracionit, “por që nga ajo kohë ato nuk kanë më bazë.” Artikulli 29 i kodeksit të Shengenit është baza ligjore për kontrollet mbi dy-mujorëshe. Ai është përpiluar për rastet kur “për shkak të mangësive të mëdha në kontrollimin e kufijve të jashtëm… rrezikohet funksionimi i zonës pa kontrolle në kufijtë e brendshëm.”
Harta e vendeve të Shengenit
Kontrolli mund të zgjasë maksimumi dy vjet
Ky rregull është paraparë për rastet kur një vend që ndodhet në skajet e zonës së Shengenit, nuk i mbron dot kufijtë e jashtëm dhe rrezikon kështu një vend tjetër anëtar. Ky rregull lejon rivendosje kontrolli deri në gjashtë muaj, me të drejtën për zgjatje “maksimumi tre herë me periudhë maksimumi gjashtë muaj”. Kjo është gjithsej dy vjet zgjatje maksimale. Por aktualisht, kontrollet kanë katër vjet që bëhen në kufijtë e këtyre gjashtë vendeve.
Në këto kontrolle nuk do të thotë që policia kontrollon pasaportat e gjithë qytetarëve që kalojnë kufirin. Gjermania për shembull kontrollon vetëm disa pikë-kalime për në Austri dhe nga Austria dhe ka intensifikuar përndjekjen e kriminelëve rreth zonës së kufirit. Qeveria suedeze ndaloi në vitin 2017 kontrollin sistematik të udhëtarëve në kufirin danezo suedez duke kaluar tek kontrollet e rastësishme dhe sistemet e automatizuara të vëzhgimit.
Nevojiten udhëzime nga Këshilli i Bashkimit Europian
Nëse një vend anëtar do të verë në zbatim artikullin 29 atëherë nevojitet një proces i caktuar: ky shtet i kërkon institucioneve të BE që t’u këshillojë vendeve të vendosin kontrollin kufitar. Kështilli i Bashkimit Europian, që përbëhet nga ministrat e vendeve të BE, e bën këtë gjë publike dhe vendet anëtare ndjekin këtë këshillë. Pikërisht kjo ndodhi më 2016. Më 12 maj 2016 Këshilli i dha këshilla Austrisë, Danimarkës, Gjermanisë, Suedisë dhe Norvegjisë të zgjasë kontrollet për një periudhë gjashtëmujore.
Arsyeja për këtë kishte të bënte me hetimet e bëra në kufirin e jashtëm grek, rezultatet e të cilit flisnin për mangësi në sigurimin e kufirit. Greqisë iu dha një varg masash që duhet të merrte për të përmirësuar situatën. Në muajt në vijim, Këshilli e zgjati afatin për kontrollin e kufirit deri për nëntor 2017, afati maksimal sipas ligjit në fuqi.
Vizualizim i të dhënave të kalimit të parregullt të kufirit
Ekspertët thonë se situata është politike
Që nga ajo kohë pesë vende kanë kontrolluar kufirin duke marrë përgjegjësinë nacionale, për shkak “të gjendjes së sigurisë në Europë dhe kërcënimeve nga lëvizjet e mëdha sekondare”. Franca nuk ka marrë asnjëherë udhëzime nga Këshilli i BE për të vendosur kontrolle, megjithatë e ka bërë këtë për shkak të “kërcënimeve terroriste të vazhdueshme”.
“Situata tani është thjesht politike, nuk ka bazë juridike dhe faktike”, thotë Yves Pascouau. “Ose duhen bërë vlerësimet e duhura juridike të situatës aktuale ose rregullat duhen ndryshuar”. Komisioni Europian ose një vend tjetër anëtar i BE mund t’i kërkojë Gjykatës Europiane që të merret me çështjen. Deri tani kjo nuk ka ndodhur
Gjermania ishte vendi i parë që vuri kontrollin e kufirit më 13 shtator 2015. Ministria e Brendshme, i tha Deutsche Welles se pas çdo zgjatjeje gjashtëmujore, afati mund të rivendoset nga e para. Por Parlamenti Europian nuk është dakord me këtë interpretim. “Ne mendojmë se kemi të bëjmë me një vendim politik dhe jo ligjor,” thotë deputetja Tanja Fajon, e cila ka përpiluar një raport parlamentar për kontrollet kufitare.