Viron Kona dhe Bashkim Saliasi
“Vlorën edhe Vlorën,thelp e kam në zemër,
ditën e kam dritë,natën e kam ëndërr”.
Ali Asllani
(Poezia “Vlora”)
Intervistoi:Bashkim Saliasi
-Z. Viron. Ke shkruar dhe shkruan shumë për fëmijët. Mund të na tregosh diçka nga fëmijëria jote?
-Kam jetuar së bashku me familjen në Vlorë, në lagjen “Kume”,rruga “Mis Durham”, pranë Plazhit të vjetër, ku atëherë kishte hapësiratë lira dhe shtëpitë ishin private. Po flas për vitet 1950 deri në vitet 1965. Shtëpinë tonë të thjeshtë, mes një bahçeje të madhe, babai e kishte ndërtuar në vitin 1936. Ajo ishte errethuar me gardh me kallama,por dhe me trëndafila. Kishte disa lloje pemësh:hardhirrushi, mana,shegë,ftonj,fiq, mollë,dardhë,kumbulla, qershi, ullinj,pjeshkë,portokalle.Babai ishte rrobaqepës(i thërrisnin “usta” Toli). Atë zanat mori edhe vëllai i madh Arqilea, kurse vëllai tjetër Llambi kishte mendje për shkollë, ai u bë inxhinier i njohur. Dy motrat, që ishim më të mëdha, Gjinovefa dhe Donika, ishin të martuara me familjet e tyre. Kështu që, babai me profesionin që kishte, nuk mund të merrej shumë me bahçen. Unë ndonëse i vogël, pas mësimeve, por sidomos gjatë pushimeve, merresha, por aq sa mundja, po ashtu edhe vëllai, pak më i madh, Thomai. Tokën tonë vinin e punonin me bel dy djemtë e hallës nga Narta, Vllasi dhe Petroja për të cilët babai thoshte se ishin shumë punëtorë. Ata sillnin te ne verë Narte, rrush vlosh, uthull, fiq dhe ullinj.Brenda një dite ata e punonin të gjithë sipërfaqen e tokës sonë, afro 800 metra katrorë, kurse 200 metra katrorë ishte shtëpia dhe oborri.Në bahçe mbillnim patate, misër (kallinjtë e njomë i shijonim të pjekur), mbillnim perime, domate, qepë, hudhra, pjepra, sallatorë, kunguj, speca, patëllxhanë, por dhe disa lloje lakrash. Ndjenim kënaqësi në pranverë kur mbinte misri dhe prodhime të tjera. Bahçja jonë jeshilontedhe mbi tëluanin zogjtë dhe rrëshqiste ëmbël flladi i pastër që vinte nga deti.
-Atëherë ishte kohë kolektivizmi, lejohej oborri?
-Po, atëherë gjithçka ishte e përqendruar nga shteti, kështu që koha dhe ligjet nuk e nxisnin mbajtjen e oborrit. Mbaj mend që babai u thoshte atyre të këshillit: “Në bahçe ne bëjmë sa për vete, nuk shesim”. Kështu ishte edhe e vërteta. Bahçja ishte sa për të mbjellë diçka, dhe aq, nuk ishte qëllim në vetvete, por pa gjë nuk dilnim. Ishte bukuri e rrallë të shihje në barin që jeshilonte, kecat apo dhe qengjat dy apo tre, teksa ne i përndiqnim me gaz e hare. Blegërimat, cicërimat dhe të qeshurat tona ishin muzika më e bukur e asaj kohe. Natyrisht që kishte dhe gjëra për të qeshur. Kur milnim dhinë, duhej ta mbanim tre vete, njëri për brirësh, tjetri i mbante këmbët dhe i treti e milte. Ndodhte që, edhe pse merreshim me mjeljen e saj tre vetë, ajo e godiste me këmbë kusinë dhe e derdhte të gjithë qumështin.“Ç`na bëtë!-thoshte nëna,-tani s`di se me çfarë t`jua japë bukën!”
Nëna, e cila ishte shtëpiake, i kishte me shumë merak lulet, kështu që oborri i shtëpisë sonë të rrëmbente me bukurinë e tyre dhe me saksitë. Ndonëse ajo kalonte një pjesë të madhe të kohës duke gatuar apo duke larë rroba në govatë me ujin e qypit të madh të finjës(në atë qyp mblidhej uji shiu), përsëri ajo e gjente kohën të kujdesej për pamjen dhe zbukurimin e shtëpisë. Ne kishim më shumë trëndafila, të kuq dhe të bardhë, zambakë të bardhë dhe blu, menekshe, luleverdha, borzilok, dafinë dhe karafila Stambolli. Ishin të shumtë banorët e lagjes që vinin tek ne dhe kërkonin trëndafila dhe karafila.
I shisnit?
-Jo, babai merrte gërshërët, i priste se ata kishin shumë gjemba dhe ua dhuronte atyre që i dëshironin. Atëherë fqinjët i dhuronin njeri-tjetrit nga prodhimet që bënin në bahçe. “Për mbarësi”,- thoshin ata dhe ndiheshin të kënaqur kur këmbenin diçka mes tyre. Madje, babai edhe kallamat i dhuronte. I prisnim ne të vegjlit, unë me vëllanë pakëz më të madh, i lidhim dengje dhe babai ia falte dikujt që kishte nevojë.
-Po pse o usta Toli nuk i shet, por i jep falas?- i thoshte ndonjëri nga fqinjët. Ai e shihte tjetrin në sy dhe i përgjigjej.
-Kallamat toka i bën, ne s`kemi shpenzuar asgjë, por nga ana tjetër edhe i bëjmë mirë atij që i duhen. Nesër do të kem unë nevojë…
Por ndodhte që me kallamat e bahçes ndërtonim e rindërtonim muret e shtëpisë sonë. Sapo vëllai i madh me ndonjë fqinj ndërtonte njërën faqe të shtëpisë, binte tjetra dhe ata jepnin e merrnin një kohë të gjatë. Shtëpia me kallama kërkon meremetime të herëpashershme. Kështu ndodhte edhe me tjegullat që thyheshin. Gjatë dimrit shtëpia pikonte. Nëna vinte kusi dhe legenë dhe,kur vinte koha që duhej vënë govata,babai thërriste shokun e tij Taqon dhe të dy hipnin në çati dhe rregullonin tjegullat.
Çfarë mbeti nga shtëpia jonë përpara se aty të
kalonte rruga “Trans Ballkanike”
-Kishit ujë për vaditje dhe për të pirë?
-Në mes të lagjes kishim një çezmë, ku mbushnim ujë me radhë. Atje pinim edhe ne fëmijët. Shpesh herë çezma nuk kishte ujë dhe, ne, ashtu të djersitur e gjithë etje, futnim gojët në lëfytin e çezmës dhe e thithnim me forcë. Kur shokët nga larg na pyesnin:
-Ka ujë çezma?
Ne u përgjigjeshim:
-Me të thëthitur, or me të thëthitur!
Por, në shtëpinë tonë babai kishte hapur edhe një pus që e përdornim edhe për ujitje, për të larë nëna rroba, por edhe për të vaditur perimet, lulet apo ndonjë pemë kur niste të thahej. Ai pus ishte frigoriferi i shtëpisë. Atje hidhnim pjeprat për t`i mbajtur të freskët. Pusi rrinte gjatë gjithë kohës i mbuluar me një kapak të rëndë druri, që ne të vegjlit të mos e hapnim dot. Prindërit tregoheshin të kujdesshëm që të mos vareshim te pusi se mund të binim brenda…Ato vite nisën të vendoseshin çezma edhe nëpër shtëpi, secili sipas mundësive, sepse duheshin blerë tubat dhe duhej marrë uji nga tubi kryesor që kalonte mes për mes lagjes. Kështu e morëm edhe ne ujin dhe vendosëm fillimisht një çezmë përpara hyrjes së shtëpisë, kurse më pas e futëm brenda në shtëpi. Sigurisht çdo gjë bëhej me leje nga këshilli i lagjes, i cili bënte kontrolle edhe për të reduktuar pronën private, por bëheshin shumë kontrolle sidomos për pastërti, pasi mungesa e ujit kishte rrezik që të përhapeshin sëmundje. Mbaj mend që nëna ime e kishte merak të madh pastërtinë dhe lyente gjithçka me gëlqere, deri edhe rrugicën nga porta në hyrje, por edhe trungjet e pemëve të oborrit deri dhe gardhet. Për këtë lloj dezinfektimi babai kishte hapur një gropë me gëlqere dhe atje merrnim sa herëna duhej.
-Ata të kontrollit duhet të na gjejnë të pastërEdhe ka lezet, edhe ngordhin mikrobet, – thoshte nëna dhe s`lindte skutë e cep pa e pastruar apo pa e spërkatur me gëlqere.
-Mbanit kafshë apo shpendë në bahçe?
-Veç ndonjë deleje apo dhie,mbanim më shumë pula, gjela, rosadhe pata.Patat dhe rosat kishin më shumë vend për t`u ushqyer sepse pranë shtëpisë, midis lagjeve “Kume” dhe “Çole”, në anë të rrugës së sotme “Trans Ballkanike” ishte një kënetë e madhe, ku ato notonin dhe ushqeheshin.Ne shkonim shpesh herë dhe futeshim në kënetë që të mblidhnim vezët e rosave apotë patave tona.Që të mos i ngatërronim, i lyenim ato me bojëra dhe, kur ato notonin mes për mes kënetës dukeshin si në garat e varkave me vela.Ishte kënaqësi,veçanërisht pragu i vitit të Ri kur mbanim gjela deti dhe i vinim ata që të ndesheshin me gjelat e fqinjëve. Gjelat e mi fitonin gjithnjë dhe sekretin e dija vetëm unë. Diku kisha lexuar se po t`u jepje gjelave speca djegës, ata bëheshin më të guximshëm dhe më agresivë. Kështu që ua jepja fshehurazi pak para se të fillonte ndeshja dhe ata… dilnin fitues.. Ishte vërtet një argëtim i këndshëm.
Mes pulave shqerake dallonte një pulë me ngjyrë të zezë,që vinte shumë e urtë dhe na ngatërrohej nëpër këmbë.Ajo nuk trembej,mund ta merrje në dorë,mund ta çoje brenda shtëpisë apo ta nxirrje jashtë, ajo të shihte në sy dhe nuk trembej nga asgjë. Nëna i kishte vënë emrin Budallaçkë, por ndodhte shpesh herë që Budallaçka nuk i bënte vezët në kotecin e pulave, por vinte te dera e kuzhinës dhe atje e lëshonte vezën. Sapo hapte derën në mëngjes, nëna shihte në derë vezën e bardhë dhe Budallaçkën pranë saj.“Eh, thoshte nëna, ne i themi budallaçkë, po ajo është shumë e mençur. E bën vezën këtu te dera dhe pret që t`i japim shpërblimin”. Dhe,vërtetë, Budallaçka përfitonte trajtim ndryshe nga pulat e tjera.
Ne si të vegjël na pëlqente tëmbanim pëllumba.Pëllumbat nuk i mbanim në kafaze, por ata qëndronin nën strehët e shtëpive dhe tëçative. I ndillnim dhe ata duke bërë: gu-guuuu, uleshin poshtë dhe hanin thërrimet që u hidhnim të gjithë ne pjesëtarët e shtëpisë.Mbanim edhe lepuj të butë,me gëzof të bardhëe gjithë push.I merrnim në krah dhe i ushqenim me lëpjeta, ashtu siç ushqen nëna fëmijët…Të gjitha këto e gjallëronin jetën tonë dhe ne kalonim goxha kohë duke u marrë edhe me lepujt, por sidomos me pëllumbat që, duke i thërritur, i kishim mësuar tëna vinin fare pranë. Madje, shoku jonë Dani, i kishte mësuar t`i uleshin edhe në supe dhe për këtë ai mburrej shumë. Por, një herë, njëri nga pëllumbat i bëri një glasë në kokëDanit dhe, që atëherë ai nuk i ndillte më.“Pëllumbat janë si fëmijët, po i përkëdhele shumë ata të bëjnë glasën!” – i kishte thënë babai Danit.
Kur bëheshin manat,fiqtë dhe ftonjtë,oborri i shtëpisë sonë gjallëronte nga kalamajtë e lagjes, por dhe nga kushërinjtë.Në ato muaj, edhe zogjtë shtoheshin, ata vinin me zhurmë dhe cicërima duke mbushur ajrin, ndërtonin fole në plepat, kavakët, shelgjet, eukaliptet dhe drurët, që rrethonin oborrin dhe bahçen tonë. Kurse dallëndyshet i kishin foletë e tyre në strehët e shtëpisë. Babai na thoshte: “Dallëndyshet janë pjesëtare të shtëpisë, këtu jetojnë,këtu lindin të vegjlit dhe i rritin,kështu që t`i ruani foletë e tyre dhe të mos i dëmtoni! Se, ato, venë nga venë dhe këtu kthehen përsëri, nuk i braktisin asnjëherë foletë.”
-Si ushqeheshit atëherë?
-Sipas kohës. Kishte periudha qëhanim shumë peshk, veçanërisht sardele,të cilat shiteshin lirë në Skelë.Nëna i skuqte në kuzhinë, kurse unë dhe macja e shtëpisë, një mace shumë e urtë dhe dashur, që e kishte emrin Bukuroshe, i rrinim pranë dhe prisnim që nëna të na jepte ndonjë sardele. Por nënës i duhej të ishte dhe vigjilente sepse, edhe unë, edhe Bukuroshja, ishim gati të zgjatnim-unë duart, kurse Bukuroshja-putrat në tiganin e nxehtë. Bukuroshja mjaullinte dhe e shihte nënën me sy lutës. Ajo roji 12 vjeçe dhe e përjetuam keq ngordhjen e saj. -Bëri vitet e saj, – tha babai me keqardhje. Morëm edhe mace të tjera, por unë mbaj mend vetëm Bukuroshen, ajo, po, ishte mace shtëpie!
Atëherë hanim edhe kuti peshku të Kombinatit të Konservave “Ernest Telman”.Mbase më dukej mua,por tëatilla sardele, me aq cilësi dhe shije të mirë, sot nuk i gjen askund. Defekti i vetëm i tyre ishte se, kutitëhapeshin me shumë vështirësi,por kjo nuk na pengonte t`i hanim me qejf të madh. Deri në vitet 1960 ne,hanim,ndonëse rrallë, edhe konserva mishi, që,mesa dëgjonim,i binin rusët.Ishin të shijshme dhe brenda ato kishin edhe erëza dhe gjethe dafine për t`u dhënë shije të mirë.Por s“ishte gjithnjë kështu se, unëe mbaj mend kohën kur merrnim ushqim me triskë. Atëherë, unë dhe vëllai i thoshim nënës: “-O ma,me çfarë tahamë bukën?”Ajo na jepte nga një copë bukë misri dhe nga një copë gruri dhe thoshte:“Ja, bukën e grurit, hajeni me bukë misri,kurse bukën e misrit,hajenime bukë gruri!”. Ose,na bënte përshesh me kafe të holluar, më shumë hanim bukë me vaj me kripë. Të dielave nëna na bënte trahana dhe atëherë ishte festë e vërtetë sepse ajo bënte një trahana shumë të shijshme. Kur bëheshin domatet, kastravecët apo rrushi,hanim bukë me domate, rrush, kastravecë dhe pak gjizë apo djathë. Me atë ushqim, dilnim në mëngjes nga shtëpia dhe mblidheshim në mbrëmje. Shkonim nga moli zero,nga bregu i detit, hidhnim grepa dhe luanim, por luanim dhe nga pylli i lagjes, qëmë pas mori emrin “Pylli i sodës”. Qëllonte që hanim shpesh herë dhe lule të bardha të drizave në pyll apo dhe manaferra. Ne ishim të vegjël dhe të gjitha këto i quanim gjëra normale.
-Nuk merakoseshin prindërit për ju?
-Atëherë nuk ndodhnin gjëra që ndodhin sot. Prindërit e dinin ku shkonim, aq më tepër që ne rrinim tufë dhe kishim edhe ndonjë më të rritur që ishte si komandanti ynë. Por gjithsesi ishim të lirë dhe s`kishim frikë nga asgjë. Gjithë bregdeti, pylli, rëra, rrugët, sheshet, deti ishin tonat…
-Si argëtoheshit?
-Luanim futboll(kishim shumë fusha), volejboll(përdornim rrjetat e peshkimit), basketboll(koshin e varnim në drurët e lagjes).Bënim boks, na trajnonte Jani,(boksieri i lagjes), bënim “kampionat” mundje, luanim me tragaç dhe me cingla,me litar(tërheqje dhe kapërcim litari),kaladibrançe, luanim nga pylli me “Kaman”,“Ngriva –shkriva”,luanim lojën “Bëz”(ku njëri mbyllte sytë dhe ne i binim me pëllëmbë,kurse ai duhej të gjente kush e kishte goditur),luanim lojën “E kakush e ka”,“Kukafshehtas”, “Hap gojën mbyll sytë!”,lojëra me pafka, “Roza-Rozina”, “Hapa dollapa”, “Topadjegësi”, u ngiteshim plepave, kavakëve, eukalipteve si Tarzani… Luanimshumë me shpata, heshta dhe shigjeta(sulmuesit e kështjellës dhe mbrojtësit e saj).Kishin qejf të luanim filma dhe teatër,sidomos filmat: “Skënderbeu”, “Goxilla”, “Furtuna” apo filma të tjerë me partizanë dhe me gjermanë. Bënim gara me vrap në rrugën Trans-Ballkanike,u ngjiteshim pas karrocave dhe atyre pak makinave që kalonin.Kohën më të madhe eharxhonim nga bregu i detit,sidomos nga Plazhi i vjetër ku ngrinim kukumjaçka dhe balona, që lëkundeshin si gjarpërinj me ngjyra në ajër. Por më shumë ne notonim dhe peshkonim,edhe në bregdet,edhe te moli “Xero”,mësonim tëhidheshim pingul në ujë nga drunjtë (shtyllat) e molit, vozitnim me varka,vinim rrotull anijeve dhe u luteshim peshkatarëve të na merrnin nga një xhiro…Unë, me shokun tim më të ngushtë Xhimen u ngjiteshim shpesh herë edhe kodrave të Kaninës,hanim xina,koçimare,xhangalle, gorrica, fiq; luanim me rrëshqitje nëpër rrëpirat e kodrave duke vënë nën vete nga një tufë me degë xine apo mare,mblidhnim çaj mali dhe rigon…Atëherë, përpiqeshim të bëheshim “tregtarë” të vegjël ambulantë dhe,ngaqë donim nga pak lekë për akullore, thërrisnim në lagje duke tundur tufat me rigon: “Hajde rigon/kur e mbledh të mundon/kur e ha të shëron/kur e shet të gëzon!”…Fitonim lekë sa për një akullore që e lëpinim herë njëri dhe herë tjetri.Dilnim edhe nga tuneli i ujit të ftohtë, për të parë cisternën që çonte ujin çdo ditë në Sazan,por në fakt ne donim edhetë pinim ujite burimi,por edhe të shihnim nëndetëset e Pasha Limanit… Por luanim edhe me karro me kushineta. I merrnim ato në krah, duke iu ngjitur maloreve dhe lëshoheshim me shpejtësi në dishezë, ku ndodhte që edhe aksidentoheshim,por s`donim t`ia dinim…Luanim me pulla, me domino, me tavëll e sidomos me letra spathi,veçse s`donim që të na shikonte polic Zylfoja apo kryetari i këshillit Duri, se quhej lojë kumari dhe ajo ishte e ndaluar atëherë. Ne djemtë bënim edhe llastiqe,gjenim drurë në formë bige,u lidhnim llastikat dhe me ato gjuanim zogj. Ndodhte,ndonëse rrallë, që edhe luftonim me njëri-tjetrin me llastiqe, por ajo lojë ishte e rrezikshme…
-Shihnit filma apo shfaqje në qytet?
-Po.Filmat i shikonim te kinema “Ali Demi”, që e kishim shumë larg,por ne shkonim me qejf dhe në grup atje dhe ashtu ktheheshim. Atëherë kishin famë sidomos filmat “Skënderbeu” dhe “Fortuna”; filmat e Raxh Kapurit që vinin nga India e madhe:“Vagabondi”, “Zotëria 420”,filma që kanë mbetur thellë në kujtesën e brezit tim,edhe subjekti i tyre ishte tërheqës,por edhe loja dhe muzika që nuk e largojmë dot nga mendja: “Mera Xhuta ai Xhapani…, dhe që në shqip përkthehej: “Këpucët i kam japoneze/Pantallonat angleze/kapelën e kam ruse,/po zemrën e kam indiane.”Për të parë këtë film “vriteshim” për bileta,por problemi më i madh ishte se duhej ta rregullonim edhe me personin që rrinte në derë dhe priste bileta sepsepër të parë këta filma duhej të ishe mbi 16 vjeç. Ndodhte që s`gjenim bileta, dhe, atëherëbinim viktimëte disa djem që bënin bileta të falsifikuara dhe na i shisnin. Ne,ngaqë digjeshim nga dëshira për të parë filmin apo ndeshjen e futbollit, mashtroheshim lehtë. Kuptohet që, në shumicën e rasteve, falsitetin e biletave na e zbulonte Qaniu kur shkonim në kinema dhe, Ceceni kur shkonim nëstadium, e, atëherë me faqe të skuqura nga pëllëmbët që na kishin dhënë, që të mos humbnim ndeshjen përpiqeshim të hipnim nga muret…Lojërat me dorë i ndiqnim në këndin “Spartak”, dhe këndin tjetër “Eftihi Baka” që ndodheshin pranë Kino Teatrit “7 Nëntori”, (sot Teatri “Petro Marko”). Atje zhvilloheshin edhe ndeshje mundje dhe boksi. Zhvilloheshin dhe kampionate ballkanike apo ndeshje me vendet ish socialiste. Ushtonte Vlora atëherë kur fitonte skuadra jonë.
Në Hungari, në vitin 1987, kur isha i shtruar në një spital për një operacion të pankreasit, u ndodha me një ish mundës hungarez rreth 70 vjeç, të cilit kur i thashë se vendlindja ime është qyteti i Vlorës,ai më befasoi kur më tha se kishte qenë në Vlorë kur ishte i ri pasi kishte marrë pjesë në një kampionat mundjeje.
Vlora kishte atëherë edhe një estradë të mirë, e cila jepte shfaqje edhe në Shtëpinë e Kulturës,edhe në Kino Teatër, por edhe në qendër të qytetit e sheshe të ndryshme. Mbaj mend humorin e Gaqi Vishit, Evgjeni Shtrepit, Myqerrem Ferës, Leka Krutës…Sikurse, edhe bandën muzikore, që e drejtonte muzikanti i njohur Themistokli Mone (Liu). Banda, veç shfaqjeve që jepte në Teatër, në sheshin e Flamurit dhe në bulevard, dilte edhe nëpër rrugët e rrugicat e lagjeve, që jehonin nga këngët dhe marshet ushtarake…Kuptohet pas saj shkonim dhe ne që e shoqëronim bandën me këngët: “Bashkohu shokë me ne në çetë…”
-Ishit fëmijë të mbarë?
-Po, ishim të urtë. Druanim nga prindërit,nga Duri, kryetari këshillit të lagjes, e sidomos nga Zylfoja, polici i lagjes,i cili ishte polici i vetëm për tre lagjet Skelë-Kume-Çole.Ai ishte shumë i njohur dhe shumë autoritar. I njohur ishte edhe polic Osmani, që ne i thërrisnim “kapter Osmani”. Ai na kërcënonte me shprehjen: “E di çfarë të bëj apo jo? Të ngrijë dhe të shkrijë në vend!” Kurse disafëmijë, fqinj të mi,“të keqen” e kishin nga “xhaxhai”,kështu i thoshin gjyshit të tyre,i cili kishte shumë autoritet tek të vegjlit.Kur i shihte nipërit e tij të shumtë,të gjithë kokëqethur,që bënin ndonjë prapësi, ai i dënonte duke u hedhur sipas fajit speca djegës në gjellëne drekës.Nga shtëpia etyre,vinin gjithnjë ulërimat e shokëve tanë të vegjël,ngaqë i ishin të detyruar ta hanin gjellën me një apo disa speca djegës sipas fajeve që kishin bërë. Kur të qarat e tyre e tejkalonin tëzakonshmen,mamaja ime thoshte: “Paskan bërë shumë faje sot ata nga “xhaxhai”dhe,duke thënë këto fjalë, ajo na shihte mua dhe vëllanë me sy qortues.Por, ata fëmijë,njëherazi dhe shokë të mi,ishin të parët mes nesh në vrap,gjithnjë na e kalonin.“Mushkëritë e tyre punojnë si diezelët e nëndetëseve”,- thoshte Laku,që ishte teknik në nëndetëse dhe na shpjegonte se ngrënia e specave djegës, u bënë shumë mirë mushkërive.
-Kishte atëherënë shoqërinë tuaj tipa të vështirë,njerëz sherrxhinj,rrugaçë?
-Këta lloje njerëzish që po më pyet janë të pranishëm nëçdo kohë. Sigurisht qëatëherë ata ishin me pakicë, numëroheshin me gishta pasi masat shtrënguese për ata ishin të forta.Mbaj mend ishte njëri në Skelë,s`po e përmend emrin.Ai ishte më i rritur nga ne dhe, sapo na takonte, na kërcënonte dhe na bënte që të zbraznim xhepat,na merrte ato pak të holla qëmund të kishim për ndonjë akullore,për ndonjë mollë të kuqe apo ëmbëlsirë. Trupin nga mezi e lartë, gjatë verës, ai e mbante lakuriq dhe e lidhte me fije telash të trashë,që,“të mos i zhvillohej mëshumë”.Në të vërtetënga mesi e lart kishte trup të bukur, por ajo që ia prishte bukurinë trupore ishin pantallonat e gjata që nuk i hiqte asnjëherë.Arsyeja ishte se ai i kishte këmbët të shtrembra si bigë,ndaj dhe ne midis nesh, por edhe kur ai nuk na shihte, i thërrisnim nga larg Këmbë-bigë. Njëherë Këmbë-biga ngacmoi vajzat e një klase të shkollës së mesme “Ali Demi” të Vlorës. Atëherë,djemtë,duke u bërë në një mendje, ju sulën të gjithë bashkë Këmbë-bigës dhe e bënë për spital. Që atëherë Këmbë-biga nuk guxoi më të bezdiste njëri…
-Si merrnit informacionin për vendin dhe botën?
-Atëherë s`kishte televizor, por kishte vetëm pak radio. Ne kishim një radio “Orion” dhe dëgjonim edhe lajme, edhe këngë por, veçanërisht “Orën Gazmore”. Ishte një emision i “Radio Tiranës” me humor dhe këngë. Por meqenëse pak vet kishin radio, shtëpia jonë në atë orë (ora 13.00 ditë e diel) ishte gjithnjë plot. Nëna i gostiste të rriturit me kafe, kurse shokët e mi të vegjël me karamele me ngjyra ose me fruta, kumbulla ose ftonj nga të bahçes.
-Nga ç`sëmundje sëmureshit atëherë?
-Mbaj mend që gripi ishte më i përhapuri dhe më rrezikshmi. Prindërit shqetësoheshin shumë kur na zinte gripi. Na vinin pece me ujë të ftohtë në ballë derisa na binte temperatura. Atëherë përmendej më shpesh “gripi spanjoll”. Ne vaksinoheshim rregullisht për t`u mbrojtur nga sëmundjeve të ndryshme. Shpesh herë vaksinat na i bënin në shkollë dhe askush nuk mbetej pa u vaksinuar. Vuanim shumë nga dhëmbët, që na krimbeshin shpejt. Mbase nga kripa e detit, sepse shumë kohë e kalonim në det. I shmangeshim dentistit apo dentistes së shkollës, kur na thërriste me listë që të na kuronte dhembët. Nuk ia dinim vlerën.
-Në bisedë përmende edhe rusët. I mban mend?
-Po, i mbaj mend. Ata banonin te një pallat në rrugën Vlorë-Skelë dhe punonin shumica oficerë në bazën e Pashalimanit apo në reparte të Flotës Luftarake Detare, por edhe në sektorë të naftës dhe të ndërtimit. Kishte mes tyre edhe inxhinierë dhe gjeometra. Disa gra ruse që ishin martuar me shqiptarë punonin mësuese të gjuhës ruse. Atëherë edukoheshim me ndjenjën e dashurisë së madhe për rusët,por edhe për vendet ish socialiste. Ndërkaq këndonim nëpër rrugë, edhe me shkollën, por edhe me grupe të lagjeve këngën: “Hajde të punojmë,/djersët të kullojnë,/Të ndërtojmë,/ Shqipërinë e re.”
Në portin e Skelës vinin shumë vaporë rus, por edhe të shteteve të tjera lindore: vaporë bullgarë, polakë, çekë, rumunë deri edhe nga Kuba vinin… Ndodhte që ekuipazhet e vaporëve ishin qejflinj të sportit dhe atëherë ata kërkonin të bënin ndeshje me ekipin e “Flamurtarit”. Sigurisht që ata mundeshin, sepse ishin amatorë dhe ndesheshin me një skuadër të rregullt, por ne fëmijët e komentonim gjatë ndeshjet: “-E morët vesh! Fituam me skuadrën bullgare! Fituam me skuadrën çeke! Fituam me skuadrën ruse! Ne jemi të parët në futboll!” Kështu thoshim ne me njëri-tjetrin, duke shprehur hapur ndjenjën e krenarisë kombëtare. Pas viti 1960, edhe rusët edhe të tjerët u quajtën tradhtarë dhe thuajse u larguan të gjithë, me përjashtim të atyre pak grave që ishin martuar me shqiptarë.
-Si visheshit?
-Visheshim thjesht,më shumë rrinim me pantallona të shkurtra, por,ne të vegjlit prisnim me kënaqësi ditët e festave. Babai na qepte pantallona,xhaketë,apo dhe kostum Ditën e Verës, Vitin e Ri, Ditën e Pashkës apo të Bajramit. Ato ditë, nëna na vishte mirë e bukur dhe ne dilnim vizitorë te fqinjët që të uronim festat. -I mbani të pastra rrobat!-na porosiste nëna dhe duke na vënë ndonjë fije borziloku në xhepin e xhaketës, na pyeste:
-Pa më thoni, si do uroni ditën e Pashkës (Bajramit)?
Ne i përgjigjeshim:
-Sapo të hapet dera e shtëpisë, ne do të themi: “Për shumë vjet gëzuar Bajrami (Pashka)!
Në Ditën e Verës ne bënim verore, për Pashkë bëheshin vezë të kuqe,kurse për Bajram, fqinjët tanë qëishin myslimanë, bënin revani dhe bakllava.Ishte argëtuese sidomos kur dilnim natën e Krishtlindjes.Atëherë me çomanget qëi përgatitnim qëmëparë,shkoni dy-tre dhe katër vetë nëpër shtëpi gjatë natës dhe u binim dyerve me çomange dukethërritur vargjet:
Dil moj zonjë,/dil ç`të them,/lindi Krishti në Betlehem.
Atëherë dilte i zoti apo e zonja e shtëpisë dhe pasi na falënderonte na gostiste me arra,bajame,ëmbëlsira dhe shpesh herë edhe lekë të holla…Lekët na interesonin më shumë.
Në shtëpinë tonë për Pashkë,pavarësisht se si e kishim ekonominë,nëna dhe babai i kushtonin rëndësi drekës. Vinin për vizitë farefis, krushq, por dhe miq të familjes sonë, të cilët ishin të shumtë…Të varfër ishim,por për miqtë sofra ishte gjithnjë plot.
-Pas vitit 1967, kur u prishën kishat dhe xhamitë besonin njerëzit në Vlorë?
-Feja ka qenë e rrënjosur në popull për qindra e qindra vjet, kështu që njerëzit s`mund ta hiqnin nga mendja dhe nga zemra. Nëna ime besonte, kurse babai nuk them se besonte por ama e respektonte kishën, madje, ai kishte qenë i zgjedhur në këshillin e kishës. “Feja mirë bën, nuk bën keq”, – dëgjoja që thoshte. Sa herë ishte Pashkë, nëna ime ngjyente vezë të kuqe, këtë zakon ajo nuk e ndërpreu asnjëherë. Edhe filxhanët kishte qejf t`i shikonte, por edhe dëgjonte me vëmendje ato gra që shihnin filxhanët dhe bënin parashikime. Atëherë shikimi i filxhanëve dhe bisedat rreth tyre, ishin si telenovelat e kohëve të sotme. Gratë, veçanërisht të moshuarat merreshin me ato dhe ndjenin kënaqësi. E kujt i bënin dëm…!
-Ke mall për shtëpinë e vjetër?
-Shumë.Tani ajo nuk ekziston më.Aty ku ajo ishte, kalon rruga “Trans Ballkanike”,kurse në pjesën tjetër të tokës, erdhi dikush nga një fshat i Vlorës dhe ngriti një pallat. Ne gjashtë pjesëtarë të familjes përfituam vetëmnga paklekë dhe asgjë tjetër. Shpesh them me vete, kaq i pazoti paskam qenë, kur, aty në Skelën ku kam lindur e jam rritur, janë ngritur qindra pallate dhe jetojnë dhjetëra mijëra njerëz,unë s`kam qoftë edhe një dhomëzfare të vogël që të shkoja tani në moshën e pleqërisë, të shihja detin, të shëtisja disa orë në ajrin e freskët, të ndjeja dallgët dhe kripësinë e ujit, të shoqëroja me sy pulëbardhat që fluturojnë në erë dhe lëshohen vërtik mbi det për të kapur peshk, të shihja hedhjet e delfinëve mbi ujë, ardhjen apo largimin anijeve, trageteve,vaporëve,të hidhja ndonjëherë grepat, të shihja diellin kur lind në Kaninë dhe perëndon në Sazan…Këto mbeten ëndrra të parealizuara…Ata që e kanë detin nuk ia dinë, ne që s`e kemi, na mbeten vetëm ëndrrat…
-Paske vërtet shumë mall?
-Po,sepse atje është fëmijëria. Ndonëse Vlora, me kalimin e moshës,fizikisht më duket gjithnjë e më larg,sepse shkoj rrallë e më rrallë, unë përsëri gjej ngushëllim pasiVlorën e kam çdo çast brenda vetes,e ruaj në shpirt si një gjë të shenjtë, si guaska që mban margaritarin… Kur shkova një herë,atëherë shtëpia thuajse po binte përdhe,isha vetëm dhe atje ku kishte qenë shega e madhe,dallova një degëz domateje që jeshilonte midis disa shkarpave. Pashë andej-këndej se mos më shikonte njeri dheu përkula e i mora erë asaj dege domateje. Erë po erë,erë domateje e bahçes sime!
Atje janë rrënjët e mia,ngado që ta çosh njeriun,vendi i fëmijërisë është vendi i rrënjëve të tij, atje është vendi ku jam lindur e rritur, atje janë kujtimet e prindërve,por dhe të shokëve të vegjël. Atje, gjithçka,edhe një grusht dhe`, edhe një fije bari është i shtrenjtë… Siç shkruanbiri i Vlorës, poeti Ali Asllani:
“Vlorën edhe Vlorën,thelp e kam në zemër,
Ditën e kam dritë,natën e kam ëndërr”.
Fund i intervistës
Kush është VIRON KONA
Viron Kona ka lindur më 24 qershor 1950 në qytetin e Vlorës. Është diplomuar në Universitetin e Tiranës, dega Gjuhë – Letërsi. Para vitit 1991 ka punuar në sektorin administrativ të edukimit dhe arsimimit deri në nivelet e larta. Më pas, mësues dhe drejtor në shkolla 9-vjeçare dhe të mesme të kryeqytetit. Në vitin 2004-2015, redaktor në gazetën “Mësuesi” dhe specialist në Ministrinë e Arsimit dhe Sportit. Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve prej vitit 1981, si dhe anëtar nderi i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë të Suedisë. Pas viteve 2004, Anëtar i Këshillit Kombëtar të Librit dhe Kryeredaktor i Revistës “Siguria Rrugore”. Ka botuar rreth 45 vëllime me tregime, novela e romane për fëmijë dhe për të rritur. Fitues i 7 çmimeve në gjininë e tregimit dhe novelës. Fitues i çmimit UNICEF, për librin më të mirë për fëmijë 2006 “Eh, more Bubulino!” Dy vëllimet e para të “Bubulinos” janë përkthyer në një vëllim të vetëm në Suedi( Men kära Bubulino!). Është duke u përkthyer edhe “Zonja nga Borasi”, libër me motive suedeze dhe shqiptare. Autori ka qenë i ftuar në Suedi në përurimin e të dy librave, kurse në vitet 2011, 2012, 2013, 2016, ka qenë i ftuar në veprimtari të ndryshme letrare e kulturore në disa qytete suedeze. Tregime të veçanta të këtij autori janë botuar edhe në anglisht e frëngjisht. Në biografinë letrare Viron Kona ka edhe qindra artikuj letrarë, socialë, kulturorë e arsimorë të botuar në gazeta, revista e portale brenda dhe jashtë vendit.
Krijimtaria letrare artistike:
Libra: “Etje që shuhej”, “Pëllumbat”, “Mos m`i zbukuroni plagët!”, “Ujkonja”, “Pulëbardhat përbindësha”, “Bubulinoja çamarrok”, “Dëshira e fshehtë e Bubulinos”, “Pyesni Bubulinon”, “Eh, more Bubulino !”, “E fshehta e pyllit”, “Dardi”, “Dardi në gadishullin e vetëtimave”, “Të çuditshmit!”, “Bubulinoja dhe Dardi, në kryeqytetin amantëve të lashtë”,(libri i parë),“Bubulinoja dhe Dardi në kryeqytetin amantëve të lashtë”, (libri i dytë), “Delfini i dy deteve drejt aventurave të reja”,“Drithërimat e yjeve”,“Dëgjoma zemrën, Budapest!”, “28 djem plus një vajzë”, “Yje mbi Bosfor”, “Një udhëtim i çuditshëm”, “Kontrolli i befasishëm i një inspektori”, “Të fshehtat e një mrekullie”, “Erlindi dhe papagalli i çuditshëm”, “Dielli është i imi”, “Bukuri suedeze”, “Shpëtoni papagallin Çate!”, “Për ju, miqtë e mi”, “Uraganët e lirisë”(Dramë kushtuar 100-Vjetorit të pavarësisë), “Zonja nga Borasi”, “Dëgjoni se ç`thotë ky papagall!”, “Kolipoçi, ngrënësi i qershive”, “Nëndetësja”, ”Ju dua më shumë se veten!”,“Poleni viking”(me bashkautor), “Në telashe të mëdha je futur, o Bubulino!”, “Rruga Miss Durham”, “Njeriu i zemëruar”(Epigrame), “Thashë të bëhem edhe unë poet”,“Firaunë dhe zhonglerë”(Fabula) etj. Ka botuar edhe libra me karakter didaktikë, si dhe qindra artikuj letrarë, arsimorë dhe social-kulturorë në shtypin periodik, në gazeta e revista brenda dhe jashtë vendit.