Nga Gani Mehmetaj – Kosovë
Prapë nisja dhe e rrëzoja mendimin trazues, megjithëse sivëllait ia thosha me siguri.
– Nuk është e mundur, ma kthente ai, – libri është botuar shumë herë, në të gjitha gjuhët e mëdha. Dikush do t’ia tërhiqte vërejtjen autorit, dikush do ta kundërshtonte. Por askush nuk e kishte thënë se në varrin e tij nuk pati të vdekur.
Se fundi dorëzohesha: Po sikur të ishte e vërtetë kronika e Barletit? Mbase ai e thotë një të vërtetë të dhimbshme. Hordhitë turke e urrenin Skënderbeun, por njëkohësisht e adhuronin, ia kishin frikën për tmerr, besonin se hajmalitë do t’i mbronin. Sa më kalonte mllefi i përdhosjes së varrit, pa dashje më kaplonin mendimet blasfemuese, që e tronditnin botëkuptimin tim mbi fenë, mbi dogmën.
E dija se turqit kur e mësynë varrin më të famshëm, nuk e dinin bosh. Ndërkaq, unë isha i sigurt se ai ishte bosh qysh ditën e dytë të varrimit. Ku ta kenë dërguar? Përfytyroja një Këshill të përbërë nga princat, të cilët në fshehtësi vendosën ta bartnin trupin e mbretit të vdekur gjetiu, pa e marrë vesh askush. Ta kenë kaluar nëpër tunele nëntokësore nga Katedralja e Shën Kollit në ndonjë kështjellë a qytet tjetër? Aty duhej të kishte katakombe. Ku të çonin ato katakombe? I afroheshin kështjellës, apo i largoheshin, ndërsa i afroheshin lumit?
Turqit nuk donin të pranonin se varri ishte bosh. Do të nxisnin murmurima në ushtrinë e tyre, qendra do t’i ndëshkonte për tmerr. Prandaj, duhej të kenë nxituar, të përhapnin thashethemnajën se varrin e përdhosën, sepse ishte e njohur tradita turke e plaçkitjes. Turqit selxhuk, popull i tendave, pa shtëpi e katandi, me plaçkitje e përdhosje varresh krijuan perandorinë më të madhe të kohës.
Më kujtohej dialogu me malësorin. “Patër, ti ke lexu libra dhe e ke shkel botën, po dije se vorrin e mbretit tonë, Gjergjit, askush nuk e pa me sy. Ai pushon në paqe dhe pret ditë ma t’mira”, – fliste i ekzaltuar Palushi, ndërsa sytë në të shuar i shkëlqenin.
“E ke gabim. Njeriu i vdekshëm nuk çohet nga vorri, as nuk mund të prijë, mos mëkato”, – i thosha, ndërsa e shikoja reagimin e tij.
“Patër, vorrin e trupin e tij nuk e përdhosi asnji hordhi turke”, – vazhdonte të fliste ai, sikur donte të më bindte, por unë u nisa, pa e kthyer kokën prapa, nuk doja ta dëgjoja vazhdimin, megjithëse edhe vetë shpesh e kisha shkuar nëpër mendje një gjë e tillë. Në botën, ku e kisha mbaruar shkollën e priftërinjve për këto fjalë dikur të dënonin në turrën e druve. Nuk isha i sigurt kur e lashë në rrugë malësorin.
U ndala majë kreshte. Prapë ngrinte krye bindja se thashethemnaja për varrin e dhunuar të Skënderbeut ishte tullumbace, hi syve për të fshehur një gjë tjetër.
Imagjinoja se si disa nga më të besuarit e nisën trupin nëpër terrin e natës në një vend tjetër. Herë më dilte parasysh rrugëtimi nëpër katakombet e Kishës së Shën Kollit, ndërsa bishtuku më shumë sesa që bënte dritë, bënte hije, duke lënë prapa errësirë. Hija e mbulonte ecjen e trishtë e të shpejtë të kësolltarëve. Ata ecnin, dikush u bënte dritë para, një tjetër u bënte hije prapa, duke i fshehur lëvizjet e tyre me mburojat e gjata. Kortezhit më shumë i shiheshin thembrat e këmbëve sesa kokat e mbuluara me bruce të dhirtë.
Ndërkaq, se ku kisha lexuar përbetimin: “Ai që e nxjerr të fshehtën, dheu mos e tretë. Ai që do t’i tregojë anmikut, iu shoftë votra. Ai që merr flori për fshehtësi, mos iu ndigoft kurrë emni, pos për turpe!”.
Yjet i patën dëshmitarë. Era ua fshikullonte fytyrat. “Kjofshin të mallkum brez mas brezi po e thamë nji fjalë”, përhapej në terrin e natës pëshpërima e betimit. Ata e dinin se i priste një e ardhme drithëruese, një tension i vazhdueshëm. Mund të kapeshin, të viheshin në torturë. Turqit ishin të njohur për tortura. Jo një herë u erdhën priftërinjve njerëz të gjymtuar e të shëmtuar nga torturat. Gjysmë të vdekurit arrinin të thoshin fjalët e fundit: Zot na e merr shpirtin!
Nëpër mjegull e kishte dëgjuar një thashethemnajë tjetër. Flitej se qysh në natën e parë, rishtari Prend, kur i vunë kapakun fshehtësisë, nisi të çapitej nëpër qelinë e vet, të pëshpëriste lutje e dikur të fliste me veten, betohej e mallkonte, derisa e lëshuan nervat dhe u hodh nga bedenat. Ata që u përpoqën ta qetësonin, para se t’u shpëtonte duarsh, thonë se ai pati frikë nga dobësia e mishit, prandaj kërceu që të mos tundohej nga djalli a nga torturat. Ai s’e përballonte barrën e fshehtësisë.
“Shpëtoi!”, tha dikush për Prendin, rishtarin që nuk e përballoi të jetë dëshmitar i fshehtësisë më të madhe.
Pastaj zhdukej imazhi i rishtarit Prend, zbehej pamja e grupit të betarëve, të cilët morën detyrim të rëndë, të fshihnin trupin e mbretit të tyre aty ku nuk do ta merrte vesh askush.
Në pamjen tjetër që e shkelte imazhin e mëparshëm, kolona e betarëve udhëtonin në terrin e natës drejt një mali shkëmbor, të djersirë e të druajtur se mos i pikaste dikush. Ishin të lodhur, djersët u shkonin çurg si të laheshin nga shiu, mushkëritë kërkonin ajër nga ecja e shpejtë gërxheve të rrëpinjta. Hapin nuk e ndalnin. Ata që e mbanin arkëmortin ndërroheshin shpesh…
Pastaj ma përkëdhelte veshin legjenda e përhapjes së eshtrave në Gadishullin Ilirik, kalonte hija e tij me erën e natës në kontinentin e Azisë, Detin e Kuq e shkretëtirën e Saharës. Bartej me erën e shkretëtirës natën me hënë, apo me stuhitë e erërave të forta shkretinore.
Ishte tepër i madh për një varr.
Ndërsa u këndella nga përhumbja në imagjinatë, sesi me mbërtheu pyetja që më mundonte kohë të gjatë: a ka qenë Barleti pjesë e këtij përbetimi? Në njërën anë kreu detyrën që botën ta lemeriste me dhunimin e varrit të Skënderbeut, në anën tjetër mbase atij ia la në trashëgim fshehtësinë më të madhe të Arbërisë. E përfytyroja në grupin e atyre që nxitonin në natën pa hënë, në terrin burg, nën ndriçimin e dritës së bishtukut me vajguri, kur kalonin labirinteve.
Duke e ruajtur të fshehtën, arbërorët nuk e patën një varr të cilit do t’i faleshin, varr që do ta bënin vend pelegrinazhi. Mbase edhe Barleti sikurse betarët e tjerë llogarisnin se një ditë do të lëshonin kushtrimin. Sa herë mund të jenë gabuar në vlerësime?
Ndërkohë mjegulla që ra mbi tokat shqiptare errësoi edhe më shumë fakte historike, krijoi paqartësi. Njerëzit e datat zvetënoheshin. Por, prapë atëherë kur mendohej se çdo gjë është fshirë, se kush e nxirrte një herë si vajtim pastaj si kushtrim pyetjen: ku është varri i mbretit tonë?
Njerëzit trazoheshin. Ndonjëri fërkonte sytë, i treti pyeste: e thërritën Gjergjin a më bënë veshët? Kështu, niseshin në luftë e ktheheshin të dëshpëruar pa e arritur qëllimin. Sa e pushonin trupin e lodhur, sa i mëkonin plagët e luftës në vatrat e tyre, jepej kushtrimi: tartarët.
Tartarët ishin mizorë, vrisnin gra e fëmijë. Kur mbaronte lufta me turqit e me tartarët, niste shpërngulja. Hemorragjia e arbërorëve. Malësorët në vend të plotësonin boshllëkun e tokave të rrafshit, ku popullatën e shfaroste turku e murtaja, niseshin drejt tokave austriake. Fiset më të forta, Kelmendi e Berisha, me turmat e tjera të larmishme të banorëve të Dardanisë, iknin drejt brigjeve të Danubit. Kështu, paqartësia bëhej më e madhe, kronistët arbërorë apo turq flasin për shpërngulje të madhe, të frikshme. Flitej se nga frika e dhunimit të varreve, morën me vete eshtrat e të parëve, duke hapur varre të reja, në tokat e reja të austriakëve e hungarezëve.
Me varret e para, fillonin ngulimet nga ku kurrë nuk shkuleshin më. Një pjesë e tyre shpresonin në kthim të shpejtë, por vdisnin me shpresa. Askujt prej tyre, asnjëherë nuk i shkoi nëpër mend se nuk do ta shihnin më Arbërinë.
Malli përjetësohej në një elegji, baladë apo varr me epigraf.