Nga Ndriçim KULLA –
Njëra nga periudhat më të rëndësishme ku duhet të ushtrohet pena e rishkrimit të historisë sonë është ajo e Skënderbeut në raport me Venedikun ose e thënë më saktë, e historiografisë së marrëdhënieve shqiptaro-veneciane, duke përfshirë këtu edhe raportet me Skënderbeun. Janë botuar, sidomos në vitet e fundit, një sërë librash të rëndësishëm që hedhin mjaft dritë në këtë periudhë, ndaj do të qe e vlefshme të rradhisnim disa nga pikat më kulmore ku mund të shtrihen studimet e të ravijëzohen interpretimet.
Nisur nga kjo drite e re qe eshte hedhur, s’mund të anashkalojmë, një tjetër mangësi apo interpretim të pasaktë, që vazhdon, madje deri dhe pas daljes
paradokohe, të ketyre materialeve të rinj historiografikë; Në Shqipëri, historia e shkruar në lidhje me Skënderbeun, priret të shohë tek ai vetëm heroi kombëtar që ka luftuar në mënyrë unikale për pavarësinë politike të vendit përballë turqve nga njëra anë dhe përballë venecianëve nga ana tjetër.
I mungon këtij përcaktimi, në mënyrën më thellësisht të dallueshme, diferenca radikale e qëndrimit dhe sjelljes së Skënderbeut përballë Turqisë dhe Venecias; e bashkë me të i mungojnë edhe arsyet që kanë determinuar një diferencë të tillë. Me turqit, Skënderbeu s’pranoi kurrë një paqe të vërtetë, nuk pranoi kurrë pakte, nuk pranoi kurrë t’u japë atyre ndonjë lloj vendqëndrimi në vendin e tij; gjëja më e madhe që lejoi me ta ishte armëpushimi.
Në të kundërtën, me venecianet ai ka pasur vërtet periudha të një lufte të hapur, periudha krize (kujto këtu marrëveshjen e Danjos), por edhe periudha të një bashkëpunimi miqësor e të një pranimi të vazhdueshëm e pa ndonjë vërejtje të veçantë të vendqëndrimeve (stabilimenteve) të tyre në territorin shqiptar. Si është e mundur diçka e tillë? Sipas të gjitha gjasave, për shkak se ai mendonte se kjo do të qe jeta ideale për kombin shqiptar, kushtet e së cilës mund të respektoheshin nga venecianët, kurse nga turqit jo, asnjëherë. Duke analizuar se cilat mund të ishin këto kushte, do të qe e nevojshme të dihej se në ç’vlera besonte Skënderbeu (edhe pa bërë kurrfarë studimi) të qe formuar personaliteti i kombit shqiptar; ose të paktën ato më parimoret që strukturonin pikat dalluese të këtij personaliteti.
Në këtë analizë, duhet njohur dhe duhet bërë e ditur se Perandoria Turke, shumë më tepër se Perandoria Bizantine lejonte në brendinë e vet forma të ndryshme autonomie të regjimeve dhe kulturave, të cilat edhe në përballje me imperializmat e sotëm të llojeve më modernë, të organizuar në disa lloj forma qeverish të centralizuara apo edhe të ndonjë lidershipi ekonomik e kulturor, do ta bënin të dukej një perandori liberale. Skënderbeu një gjë të tillë ishte në gjendje ta kuptonte. Duke shtuar se pikat dalluese të personalitetit shqiptar nuk ishin të shumta, ose e thënë ndryshe, në shumë raste nuk bëhej fjalë për pika dalluese deri në atë masë sa të pohoheshin nga njëra palë dhe të mohoheshin nga pala vjetër, bëhet fjalë vetëm për mënyra e zakone të veçanta të të kuptuarit të jetës.
Në mentalitetin e Skënderbeut, vlerat ideale kishin shumë më tepër rëndësi sesa vlerat politike, edhe pse është e vërtetë se për të shpëtuar të parat ai pranoi, herë pas here, sovranitetin napoletan dhe në forma të ndryshme atë të sundimit ose të supremacisë venete në zona të veçanta të vendit. Përveç kësaj, në këtë qëndrim duhet të na ndihmojnë edhe traditat kronistike, po veçanërisht poetike. Duke dashur t’i zhveshim ato nga lëvdatat e prira t’i japin veprave të tij përmasa të tejskajshme, është fakt që në kujtesën e biografëve, të këngëtarëve popullorë, e të gjithë pjesëve të emigracionit të mëvonshëm shqiptar, figura e Skënderbeut shfaqet si mishërimi i të gjithë atyre vlerave ideale për ruajtjen e të cilave u mor rruga e dhimbshme e mërgimit.
Është për t’u nënvizuar se në mes të këtyre vlerave ideale nuk mungon, por, përkundrazi, shërben si një arsye evidente, koncepti i atdheut shqiptar. Por, gjithsesi, arsyeja më e madhe e gati kyçe duhet të jetë koncepti i jetës kristiane; të gjitha vlerat e tjera janë të amalgamuara e të fuqizuara nga një kontekst i tillë. Kjo është një dëshmi pa të cilën nuk mund të bëjmë dot. Rregjimi turk mund ta lejonte, ndoshta liberalisht, zëvendësimin dhe pasimin në një lloj mënyre të njërës apo tjetrës nga këto vlera, por duke i shkundur, dobësuar e çintegruar këto komunitete! Ja, përse ky regjim u gjykua si i papranueshëm.
Mund të na vijë në ndihmë edhe një këndvështrim tjetër hulumtimi, ai që studion “aristokracinë” shqiptare të këtyre kohrave, ose ndryshe rrjetin e madhërishëm të “familjeve të mëdha”. Ky institucion, me idealet dhe me pasionet e veta, me doket, me traditat dhe pompën e vet, pra me tërë atë mënyrë të tij të jetesës, paraqitet njëherësh jo vetëm si shprehëse e një tradite politike, por edhe si bartëse e kujtesës historike të kombit të vet. Ndryshe prej aristokracisë bizantine në përgjithësi, një pjesë e mirë e aristokracisë shqiptare duket se e ndiente veten në një hipostazë tjerër.
Që prej rënies së Konstandinopojës në duar të latinëve më 1204, kjo shtresë kish filluar ta bënte jetën me Perëndimin, çka nënkuptonte që në ndryshim prej parimit aristokratik bizantin, aristokracia shqiptare kish filluar të vishej me titujt e sistemit trashëgimor perëndimor të tillë si kalorës, baronë, kontë, markezë, princër, etj, madje dhe ta ndiente veten mirëfilli e tillë. Kjo ishte një specifikë tjetër, që e bënte aristokracinë shqiptare jo thjesht të bëhej në rajon një ndër elementët më refuzues të sundimit osman, por edhe një ndër aristokracitë që e pati më të vështirë mimetizimin me rendin e ri.
E ky është një element që mund ta përforcojë shpjegimin e atij realiteti të veçantë faktesh që solli parapëlqimin nga ana e saj si rrugë shpëtimi, mërgimin jo vetëm në viset italike, por pak a shumë në të gjithë Evropën perëndimore, deri në Flandër apo Skoci. Ndodhi kështu edhe shkatërimi në Shqipëri i asaj që Shuflaj e ka quajtur “palc shtetëror”. Ja si e sintetizon ai më së miri këtë dukuri historike. “Nën udhëheqjen e Skënderbeut palci shtetëror i këtyre familjeve të mëdha u shkri në një shtet të vërtetë; në shtetin e krishterë më të madh të Ballkanit, pas rënies së Konstandinopojës, të Sërbisë dhe Bosnjës… Pas vdekjes së Skënderbeut osmanët e shkatërruan sistematikisht këtë palc shtetëror”.
Nuk mund të ushqejmë shpresa të shumta në ndonjë furnizim të madh dokumentesh të panjohur, nga ana e arkivave deri më sot të eksploruara apo të paeksploruara mbi këtë periudhë; Individualizimi i vlerave të ndryshme, qartësisht të ndërfutura a të mbivendosura në rrëfimin tradicional e veçanërisht në atë të poetikës autentike, vizioni i tyre organik, natyrisht i ndihmuar edhe nga mbijetesa aktuale gjithmonë e fortpërkujdesur t’i qëndrojë besnike një ambjenti historik, është një problem aspak i anashkalueshëm i një serie të tërë kapitujsh të historiografisë skënderbegiane. Për të gjitha këto arsye duhet të besojmë më tepër në interpretime të atilla që arrijnë të gjejnë mundësinë e dallimit të raporteve speciale, dokumentare apo orientuese; e akoma më tepër, në prurjet e një analize të vëmendshme, të plotë e inteligjente të të gjithë materialit të gjetur.
Janë pikërisht prurjet e reja të dokumentave arkivore ato që hedhin poshtë kritikat dhe vlerësimet e shumë historianëve mbi marredheniet shqiptaro-veneciane si nje periudhë afatgjate e historise se Shqiperise. Është pikërisht dëshmia e përhershme e popullit shqiptar ajo që e përgënjeshtron këtë gjë, e më konkretisht fakti se “mikja e vjetër dhe mbrojtësja e Shqipërisë mbeti gjithmonë porti ku ankoroheshin shpresat e shqiptarëve, e prej të cilit niseshin pareshtur, ndikime të pamatshme, por thellësisht të gjalla të frymës perëndimore kundrejt një kombi historik evropian, mbi të cilin kish rënë nata. Një besim kaq i rrënjosur në një popull nuk lind kurrë nga hiçi e nuk ushqehet kurrë për plot 3 shekuj thjesht me zhgënjime.
Venecia, frekuentuesja antike e porteve dhe rrugëve të Shqipërisë, nuk e stabilizoi kurrë veten si mbrojtëse, përveçse falë kërkesës dhe parimeve të të gjithë atyre popujve që kërkonin mbrojtje nga kërcënimi turk. Vendqëndrimet e saj në Shqipëri nuk qenë asnjëherë një sukses i madh financiar për republikën tregtare. Në momentin tragjik që po përshkonte vendin, të ardhurat qenë të pakta dhe shpenzimet të vazhdueshme në sajë të luftërave dhe fatkeqësive të shpeshta. Megjithatë, edhe pse i qëndronte e patundur kërkesës së kontributit vendas për shpenzimet fortifikuese, Venecia u parashtronte si linjë themelore rektorëve të saj një politikë taksash shumë më liberale sesa ajo që kishin bërë qeveritë paraardhëse. Gjithashtu, ajo vetë shpenzonte shuma të konsiderueshme për veprat e fortifikimit, për pagat e ushtrisë territoriale apo të mercenarëve.
Ndaj provave të shkujdesjes dhe bujarisë veneciane, popullsia shqiptare nuk u tregua kurrë as e pandjeshme, as e pakujtesë. Janë vërtet mallëngjyese shprehjet e besimit dhe besnikërisë që lexohen nëpër “kapitujt” dhe dokumentet veneciane për komunitetin e qyteteve shqiptare; e akoma dhe më shumë mallëngjyese provat e heroizmit të treguar në guerriljet e pareshtura kundër rebelëve sllavë apo në luftërat e tmerrshme kundë pushtimit turk. Është për t’u nënvizuar këtu devocioni gati njëshekullor i himariotëve për Venecian, duke i furnizuar shpesh ushtritë e saj ose për t’i përdorur nëpër luftëra të ndryshme, ose për t’i dhënë goditjen vendimtare Perandorisë Osmane.
Pas kësaj paranteze të paraqitjes historiko-njerëzore të marrëdhënieve shqiptaro-veneciane, le të shtrojmë dy pyetje a çështje, që do të qe mirë të shënjoheshin qartë. Po cili qe vallë qëndrimi i Venecias në kauzën e pavarësisë shqiptare? Cili qe vallë ndikimi i saj në mbijetesën e mrekullueshme të sentimentit nacional të shqiptarëve?
Që nga mesi i shekullit XIV, “Zonja e lartë” fillon të luajë një rol mjaft efikas dhe delikat në mbështetjen e pavarësisë kristiane të Shqipërisë, duke iu përgjigjur metodikisht princërve të dëshpëruar, që i ofronin territore, merrnin kurajë prej saj e nisnin t’i mbronin ato falë ndihmës ose ndërhyrjes venete, territore këto që vetëm në rastet ekstreme viheshin nën sundimin e saj. Në periudhën e mëvonshme – në periudhën e madhe të lëvizjeve nacional-kristiane të gjitha bregut lindor të Adriatikut – ndërsa shohim që uskotët, splitianët, boshnjakët dhe malazezët lidhen me Perandorin dhe me Spanjën, shqiptarët e Veriut dhe himariotët i drejtohen së pari Venecias, e vetëm nëse nuk gjejnë korrespondencë prej saj, vazhdojnë me zemër të thyer të kërkojnë ndihmë gjetkë; Në këto kohë, pothuase pjesa më e madhe e kryengritësve – Rencët, Plezhjat, e ndoshta edhe Samueli e Marka Gjini – janë kapitenë të ushtrisë dhe kavalierë të San Markos apo të stolës së praruar, të cilët Papati dhe Venecia i dërgonte për ekspedita speciale.
Dokumentet shqiptare dhe papnore të kohës janë të gjitha një dëshmi e gjallë e vlerësimit, ngrohtësisë dhe dashamirësië për Venecian, që mbretëronte në popullsinë shqiptare. Duke përmbledhur mund të themi se pavarësisht nga dekadenca, nga luftërat e shpeshta në tokë dhe braktisja e fuqive të mëdha evropiane, ajo përsëri vazhdoi t’i mbante gjallë shpresat e kristianëve të Lindjes, me 11 luftëra kundër turqve për plot 64 vjet, nga 318 që u zhvilluan gjithsej që nga humbja e Shkodrës deri në rënien e Republikës Venete, pa llogaritur këtu betejat e shpeshta detare me piratët; pra një herë në çdo 5 vjet, e plogështuara “Zonjë” bënte luftë me turqit.
Pyetja e mësipërme mund të shtrihet edhe në rafshe të tjera, si psh ndikimi kulturor; Pra, në këtë afsh të përjetshëm kryengritjesh, vallë në sytë e shqiptarëve, Venecia konkurronte vetëm si sunduesja antike? Qytetërimi, kultura, përsosuria e industrisë dhe financat e forta, të konkretizuara në një monedhë të sigurt, kishin arritur të linin në shekuj, një mendim të shkëlqyer të Venecias në Shqipëri, njëlloj si të një ideali. Në gjuhën popullore shqiptare malli i përsosur, njeriu i mirë e i ndershëm, etiketoheshin si “venecianë”.
Edhe pse i humbi vend-qendrimet e saj politike në Shqipëri, Venecia përsëri vazhdoi të dërgonte, bashkë me konsujt e vet, edhe mallrat e tregtarët e saj. Për këtë flasin jo pak komemorialët, letrat e proveditorëve dhe rektorëve të Dalmacisë dhe Shqipërisë, po edhe kronikat lokale . “Shkolla” ose “korporata e shqiptarëve”, e themeluar që në vitin 1443, e riorganizuar më pas në vitin 1444 e në vazhdim, për t’u reformuar në vitet 1552 dhe 1573–1574, u shndërrua në qendër të shqiptarëve shumë më tepër sesa të turqve e, mbi të gjitha, në një qendër morale dhe fetare.
Venecia qe dhe vatra më e gjallë e kulturës shqiptare, madje e kulturës më të vërtetë e më autentike shqiptare. Antike është edhe dyndja e studentëve shqiptarë, veçanërisht atyre kishtarë, në universitetin venecian të studimeve në Padova; në kohën e tij, punoi aty si profesor edhe humanisti i shquar shkodran Marin Beçikemi. Madje, do të qe fortësisht i dokumentuar interesimi i venecianëve për kulturën shqiptare, nëpërmjet skicimit të një bibliografie të veprave të botuara përgjatë sundimit venecian në shekuj, madje në periudha të tilla ku një libër i kulturës shqiptare ishte diçka e rrallë.
Në këtë dritë, termi konvencional „Shqipëria Venedikase“ i përdorur nga shumë studiues ka në bazë të vërtetën e madhe, që qytetet shqiptare të bregut lindor dhe Venediku kanë pasur shumë elementë të përbashkët të jetës qytetare, politike, ushtarake, ekonomike, madje dhe artistike. P.sh. një e dhënë historike flet se në Venedik shqiptarët qenë më të mirët specialistë të kapeleve. Po njëlloj, ata qenë shumë të njohur edhe për prodhimin e arkivoleve, si muratorë, skalitës, furrtarë, argjendarë e deri teknikë për matjen e vëllimit të barkave. Po veçanërisht të njohur ata qenë në prodhimin e xhamit, madje përmendet një farë Nikolla Biagi si pronar i fabrikës më të madhe të xhamit në Murano, qendra e xhamit venedikas të shekullit XV.
Do të qe goxha domethënës edhe një fakt, pothuajse i anashkaluar: ndihma vitale që ka dhënë rregjimi venedikas në përhapjen dhe ruajtjen e traditës së krishtërimit në Shqipëri gjatë epokës së sundimit osman. Klerikët katolikë, të çfarëdolloj urdhri, benediktin, franceskan, domenikan a jezuit, mbrrinin në Shqipëri vetëm nëpërmjet një rruge të tërthortë, falë marrëveshjes së mirëkuptimit që Turqia kish lidhur me Venedikun. Ata niseshin vërtet nga Roma, por mbrrinin së pari në Venedik, pasi vetëm duke marrë qytetarinë venedikase, liheshin të kaloheshin nga turqit për në Shqipëri apo viset e tjera të Ballkanit.
Duke dëshiruar që të gjitha këto dije të një lloji të ri për historinë tonë, të bëheshin sythe të një studimi më të thelluar, për ato çështje ku domumentacioni është i plotë dhe i mjaftueshëm shkencërisht, do të donim të bëhej një përshkrim rinovues edhe në tekset tona të historisë, në shkollat dhe auditorët tanë, ku është djepi i vërtetë i së ardhmes shqiptare. Këto institucione duhet ta njohin medoemos këtë raport të jetës shqiptare me një pjesë nga më të përparuarat dhe të iluminuarat e Europës së atëhershme, sepse kjo na ndihmon ta njohim më mirë edhe raportin tonë me vetveten.
Për ta mbyllur, duhet të nënvizojmë nga njëra anë pasurinë e jashtëzakonshme që ka fituar historiografia jonë dhe tablloja e jetës shqiptare nga dokumentet e zbuluara e të botuara mbi këto marrëdhënie, por nga ana tjetër edhe faktin se studimet për të ashtuquajturën Shqipëri Venedikase janë veçse në një fillim. Madje, ajo që dhemb më shumë, është se nuk kemi të bëjmë aq shume me përpjekje hulumtuese, se sa përpjekje botuese. Mund të japim si shembull veprën madhore 25 vëllimshme të Zef Valentinit me titull “Akte shqiptaro-venete të shekullit XIV-XV”, një arkiv monumental prej 4000 dokumentesh, i shtrirë nga viti 1301 deri më 1447, fortësisht shkencor, që paraqitet pa diskutim si panorama më e plotë dokumentacionare që ekziston deri më sot për një periudhë të historisë së Shqipërisë.
Zhbirimi i tyre do të na sillte besoj mjaft të papritura, siç mund të qenë p.sh. fjalët e veçuara të futura nëpër dokumentet latine e venedikase, të botuara nga Zef Valentini me titullin “Në parahistori të shqipes”, pra të gjetura shumë më herët se sa dëshmitë e ekzistencës së shkrimeve shqip. Për të gjitha këto arsye, ky monument i historisë sonë duhet të gjejë edhe mbështetjen e vullnetit politik (nëpërmjet ndihmës financiare dhe strukturore të organizimit të një nisme të veçantë për këtë botim) në mënyrë që ai të kapërcejë vështirësinë e të qenit i shkruajtur në gjuhën latine, e të bëhet tashmë i disponueshëm për historianët dhe studiuesit e të gjitha fushave.
Pikërisht, kjo do të qe vërtet një ndihmesë e çmuar dhe konkrete për rishkrimin e historisë sonë, për këtë periudhë sa të panjohur aq edhe të veçantë të historiografisë shqiptare., por që në kohën e vet na mbante aq afër, aq ngushtë, madje në të njëjtën gjatësi vale me njërën nga qendrat kryesore të asaj Europe ku po kërkojmë të përfshihemi sot.
(Në foto: Monumenti i Skënderbeut në Tiranë)