(Ashtu si i lexova Astmat e Pranverës dhe në përgjithësi krejt poezinë e botuar të Ton Zmalit)
Lulet e Ksenit, botuar para 20 vjetësh nga Ton Zmali, që u pasuan nga librat e tjerë poetik Dashuri të Pashijuara, Honet e Askundit dhe tash Astmat e Pranverës, shfaqin shtegun ku “ndrit magjia e kjartë e destinacionit”, siç do të shprehej në një shestim vlerësues Primo Shllaku, sonda e të cilit shtresë mbas shtrese futet thellë në trupshpirtin e kësaj poezie. Jo vetëm Primo, po edhe miq të tjerë të Tonit gurrën e poezisë së tij e shohin në gji të maleve. Kthjelltësi mahnitëse, rrjedhë e potershme në përplasje të dukshme e të padukshme theqafjeve e tërthoreve të befta.
Koha e botimit dhe koha e ngjizjes së poezisë së Ton Zmalit nuk përputhen plotësisht. Ai shfaqet si poet në moshë të pjekur para lexuesit, por siç kujton edhe vetë, krijimet e tij kishin zanë fill qyshkur ishte pedagogjikas e më vonë mësues në Mertur për të vijuar si student, kur libri i tij poetik Mushtzemre, për shkak të politikave botuese në kohën e diktaturës nuk e gjeti dritën e botimit. Ndërkohë që poezia kishte lindur bashkë me autorin. Merita i takon së pari truallit artistik të vendlindjes së poetit ku lirika, epika dhe dramatika prej mijvjeçarësh, ndaras dhe të përziera me njëra-tjetrën, gjallonin duke ushqyer me shujta hyjnore bijtë e vet.
Mprehja e aftësive krijuese si zeje e vetvetishme do të vinte dora-dorës me zgjerimin e horizonteve të dijes dhe të vetëdijes së tij. Nga del fjala, del dhe shpirti,- është kodfjala së cilës i beson deri në fund poeti si një shprehje sipërore e ndjenjave të sinqerta, ku flenë e zgjohen papritur vullkanet e vetëdijësimeve që me një frymë intuitive udhëtojnë të orientuara nga të vërtetat jetike të pavdekshme. Ky është synimi i tij që, fatmirësisht, shkon në përputhje me frymën poetike të krijimtarisë. Vijat jetësore harmonizohen me fatet letrare.
Gjuha krijuese temperohet për t’iu përshtatur këtij gjakimi. “Një vepër e mirë nuk mund të ketë gjuhë të keqe, shkruan Ton Zmali. Gjuha pa krijuesin është një pemë e egër në pyllin e jetës. Honi dhe Gjoli janë pothujse sinonime të njani tjetrit… Krijuesi është një meteorolog i motit të shpirtit, ai përpiqet të parashikojë kohën në dimensionet e saj, po shpesh herë, shirat, rrebeshet, stuhitë, borat e furtunat, dallgët, tallazet e shtrëngatat, tërmetet e rrufetë e bajnë shkrumb e hi andrrën, po ai edhe i vdekun a pa varr si kryegjeniu Fishta, ka karriken e vet, dritën e ndezun, rrezatimin hyjnor të veprës së shkrueme që ringjall e frymëzon brezat, bashkëkohën, ardhmëritë”
Nisur nga kjo kredo ambicioze, poeti nuk ndjek modën, nuk lakmon mënyrën se si si të tjerët lavrojnë e mbarësojnë ngastrat poetike. Duke mos pasë kohë për të humbur, ai i mbetet besnik vetvetes duke u thelluar gjithnje në kërkime e rikërkime të pashtershme tek vetvetja.
Ndërkohë në veten e tij janë selitur përfytyrime e shembëlltyra poetike. Nuk i duhet me shkue larg. Ja shpati i malit përballë vendlindjes, që Tonit i kujton Martin Camajn e papërsëritshëm në verbin e qetë e të thellë poetik, ku transparenca e shprehjes shkon krahas me thellësinë e mendimit.
Dhe në të gjitha vijat e relievit ku kërleshen maja të mprehta, shpate të gjera si ankthi i rrugëdaljes, gryka e hone të mnershme, vija uji, përrenj e lumenj të zhurmshëm, atij i shfaqet madhështia e Fishtës duke folur me njerëzit e me zotat. Mjeda më tej me diellin e tij poetik i bie harpës së tij ilirisht duke na mahnitur me bukurinë e mendjes dhe të zemrës.
Përditshmëria sikur ia sugjeron Migjenin. Më shumë se sa për verbin e tij poetik, për tematikën, dilemat proverbiale, revoltën, sondimet biblike, nervin profetik dhe frymën kundërshtuese ndaj së keqes. Madje për Migjenin ai e ka shprehur haptas admirimin: “Profetika migjeniane është një misterie kulmore që thyen të gjitha modularet e shkuara të profetësisë njerëzore”…
Admirimi ndaj maleve të tillë poetik si Camaj, Fishta, Mjeda e Migjeni, për fat, nuk ia ka mbyllur shtegun, por ia ka qartësuar më shumë fushëpamjen, duke shtuar njëkohësisht kërkesat ndaj vetes.
Krijimtaria poetike e Ton Zmalit në thelb përcjell me një ndjeshmëri të lartë mungesën e lirisë. Në poezinë e tij ndihet thellë vuajtja, shtypja, nëpërkëmbja, poshtërimi. Ai nuk lodhet duke portretizuar tiraninë e mizorisë. Ngjyrat e errta, rembrandeske përzihen me acidin e përbuzjes, duhmën e reshjeve të të cilit do t’i ndjejmë edhe në të shumtën e poezive të Astmave të Pranverës. Nuk e dimë si do të ishin vargjet e Tonit nëse do të ishin formësuar në një kohë tjetër, ku shpirtnat e lirë do të mund të shpreheshin pa kurrfarë frike e zori. Në dorë të fundit nuk do ta dimë kurrë se si do të ishte në tërësi pamja e poezisë shqipe, që u kultivua në një klimë të ashpër mungesash e shtrëngesash. Po të shkohej sipas parimit “ku shkrehen armët, heshtin muzat”, nuk do të kishim, mbase, kurrfarë krijimtarie në gjuhën shqipe.
Viti 1997, kur u bë i mundur botimi i librit të parë poetik Lulet e Ksenit, vazhdon të cilësohet si viti i mbrapshtë. Punoja si gazetar në Radio Tirana dhe Tonin sa më kujtohet e takova përballë godinës së Radiotelevizionit Shqiptar te një bar me emrin e çuditshëm për kohën La Dolce Vita. Ndoshta ishte pranverë kur u pamë me Tonin, po mua më ngjan më shumë si vjeshtë. Nuk e përfytyroj pranverën e atij viti. Dëshiroj ta harroj. Prej dimnit acarues të protestave mbaj mend qartë zhegun përvëlues të verës së zgjedhjeve. Atë pranverë qiejt e atdheut u bënë shoshë nga plumbat e zhgënjimit kolektiv të njerëzve të mëkuar, ndoshta, me imazhin se do të vinte një ditë, kur do të hanin me lugë të florinjtë. Pasi rrjedha e vërshimit vetëvrasës të atij viti u qetua, të keqen e vetvetes ia vumë në shpatulla kohës, si një shteg i lehtë për të mos u përballur me vetveten, me përgjegjësitë e përhershme që vijnë prej çdo sjellje e veprimi. Kjo mungesë përgjegjësie ndoshta na bën të sillemi ende në të njejta djerrina të pafat, ku ciklohen e riciklohen variante të ngjashme situatash, ku kopesë së vetmashtrimit tonë kolektiv, i prijnë të ngjashmit a të njëjtët përçorë aventurash…
Në barin kioskë ngjeshur me murin e rrethojës së Ambasadës Italiane shfletova Lulet e Ksenit. Në ndryshim me kopertinën dhe cilësinë e letrës që ishin disi në përputhje me kohën e botimit (kaos i verbër vdekjesh e krismash), poezia e vëllimit më risolli shijen e artit, mundësitë mbijetuese të të cilit, ashtu si qiejt, janë të pafundme.
Në shekullin XIX Lulet e së keqes të Charles Baudelaire (Sharl Bodlerit) me magmën përvëluese të metaforave, që mbeten një pikë referimi për poetët dhe lexuesit, vinin edhe si një përpjekje estetizuese të së shëmtuarës neveritëse të jetës.
Lulet e Verës të Naim Frashërit do të sillnin verën e ëndrrave të zgjimit të vedëdijes kombëtare shqiptare pas natës së gjatë të pushtimit. Drita e shpirtit të kësaj poezie synonte gjallërinë, ripërtritjen, vrullin e nisjes së një kohe të re duke marrë në duar fatet. Vlerat e pamëdyshta estetike qenë të përziera me vlerat utilitare. Lulet e Verës shërbyen edhe si një udhëzues lirie.
Lulet e Ksenit sillnin një tjetër aromë. Ishin dhimbje të njeriut që ndjehej i huaj sa në Atdhe edhe në tokën e huaj. Aso kohe Toni ishte mik i ri pranë majave të Olimpit. Rritur ndër male të populluar me perëndi vendëse, Olimpi do t’i dukej si malet e tij. Edhe mikpritja e fqinjve i ngrohu zemrën. Në përgjigje të kësaj mikpritje, si një vlerë e shtuar virtyti, do të vinte kjo buqetë lulesh, nga një tokë tjetër, nga njerëz të tjerë. Estetizimi i së bukurës vinte në harmoni me shpirtin e lirë, lindur në lirishtat e lartësive ku kaltërsia e kulluar e qiellit bashkohet me kaltërsinë e ujnave.
Jorge Luis Borges-i, tregimtar, eseist dhe poet argjentinas, i mbahej mendimit se pavarësisht pamjes së shumtë të metaforave, në thelbin e tyre, ato ishin të pakta. Si më përfaqësueset ai përmendte pesë a gjashtë metafora. Ndër ta si më rrezëllitësen për nga sqima dhe bukuria dallonte metaforën e lules si estetizim të së bukurës në përgjithësi dhe veçanërisht si shenjuese të femrës, të bukurisë që përtërin jetën.
Metafora e lules gjendet në krejt poezinë botërore. Edhe në letërsinë gojore të popujve të ndryshëm. Lulja e Ton Zmalit ka karakteristikat e saj. Ajo ka aftësinë të rritet si në rogat e blerta dushkajave, ahishteve a breshtave shekullore, në ara e livadhe të vërrinit edhe në shkëmbin buzë humnerave, hupnajave tmerruese, që për poetin janë viset e një parajse tokësore. Shprehja poetike nuk mund të mbetet e ftohtë, racionale. Drita e mendjes bashkohet me luzmën e shpirtit që derdhet begatshëm në lumnimin e kësaj bukurie. Tek bukuria e idealizuar e femrës, Toni ruan edhe dashurinë e jetës, që tash strehohet edhe në sferën e kujtimeve. Në malin e kujtimeve të tij ngjitet herë pas here, për tu mbushur me frymë, për ta mbajtur gjallë veten. Gjuha metaforike deklamon mahnitjen që shkon deri në cakun e një adhurimi të përhershëm, të përjetshëm. Ai kthehet e rikthehet në të njejtin cak, në të njejtat vise, ku edhe sipas një kënge popullore të këtyre trevave:
… Agje ban foljeta mollë, /agje ban gardhi kërtollë, /agje ban dushku larushk,/ agje ban pjeshka rrush…
Ky idealizim i së bukurës së mishëruar në një cak kohe e hapësire gati të pambërritshme është veçori e poezisë së Ton Zmalit në të gjitha vëllimet e mëparshme poetike. Tek Astmat e Pranverës ky idealizëm i së bukurës, si një rikthim i kërkuar në parajsën e humbur është edhe një mënyrë për t’i shpëtuar realitetit që të zë frymën, ku Prometeut të lidhur i duhet të durojë orrlen, që i ha shpretkën që i rritet vazhdimisht. Madje t’i lutet shpendit ndëshkues ta mbajë të mprehtë gjithnjë sqepin mishngrënës.
Motivet a ngjyrimet emocionale të poezive të librit gjenden të ndërfutura me njëra –tjetrën. Aty ku duket se nis një marsh antitiranik, si për ta zbuar zymtësinë, risillet nostalgjia e një jete idilike në trajtë ëndrrash. Pranë zymtësisë të së sotmes kur turmat e verbra sillen brenda territ të mosarsyes, shfaqen nën një dritë zharritëse synimet e veprimet djallzore të skotës sunduese, në thertoren e të cilëve bëhen fli ëndrra e virtyte.
Në ndryshim me Ferrin nëntokësor të Dantes, të shumtën e herës ferri i Ton Zmalit është përditshmëria mbitokësore: shtirje, mashtrim, ligësi, helm, dhunë e shfrenuar, të miksuara së bashku. Rrathët ku janë përplasur me vuajtë mëkatarët, këtu nuk janë të ndarë qartësisht. Pranë lajkatarëve gjenden vrasësit, naivët, mashtruesit, hipokritët. Në ndonjë rast dënimi duket përfundimtar. Ujrat e përmbytjes së madhe biblike janë shndrruar në jashtëqitje njerëzore, ku ka ka ngecur barka e shpëtimit. A janë të përputhshme gjithnjë dukja me thelbin? Poezia i mban dyert e hapura për të gjitha përgjigjet. Nëse dyert e së keqes nuk paska zot që t’i mbyllë, pse duhet tu mbyllet dera ëndrrave, shpresave? Si do të dukej jeta pa praninë e tyre?
Pavarësisht tonit të shprehjes a mjeteve poetike, jo gjithnjë të qeta, përmbajtja poetike është butësisht racionale. Fshikujt e ironisë dhe sarkazmës bien mbi shpinë të kohës, mbi kujtesën e saj. Edhe pse nuk duken kund shenjat se lëkursholla e shpinës kohore prej fshikullimeve do të bëhët më e ndjeshme, metaforat kamxhikuese vërshëllejnë me intensitet të shtuar. Mbase shurdhëria nuk do të mposhtet, po poeti u beson ndëshkimeve të tij. Dera për shpëtimin e shpresës duhet mbajt hapur.
“Për botkuptimin tim poetik, shkruan Ton Zmali në një nga esetë e tij në librin Shetitari i Buklisit, letërsia dhe artet pa simbole, metaforë, alegori, teza dhe antiteza, krahasime dhe aludime, pa figuracion dhe frymëshpirtërore të humanes, mbeten si boka të zhveshuna pa blerim shprese e perspektive, peshq në zallë e gjinkalla nëpër monotoni qyqesh.”
Në këtë dritë vetëshpjeguese Astmat e pranverës mbase duhen parë e lexuar si një poemë e metaforave kundërthënëse. Kësisoj poeti gdhend më qartë profilin e tij krijues duke kristalizuar mëvetësinë artistike të shprehjes. Duke i qëndruar besnik udhës së vet që prej nisjes dhe duke sjellë kështu kontributin e tij në pasurimin e poezisë shqipe. Kundërvënia vjen në një shkallë ngritëse. Ajo rrok spektrin nga e padukshmja, nga e nënkuptuara, deri te kundërvënia e shpallur haptas. Ndërsa te Lulet e Ksenit duhet marrë me mend kundërvënia i huaj-barbar nga njera anë dhe lule-bukuri-fisnikëri, nga ana tjetër ndërsa te Dashuri të Pashijuara e Honet e Askundit, kundërvënia duket haptas. Në këtë hulli duhen parë edhe metaforat antitezë qielli i baltosun, Olimp pa zota, porta e territ, arkivole të gjalla, idhuj pa krena etj. Paradokse dhe dilema të tilla si besim e zhgënjim, parajsa e ferri, djaj e engjuj etj, mbeten si udhëkryqe leximesh e rileximesh.
Kundërvënia e vetvetishme metaforike është njëkohësisht edhe çelësi për të hyrë në shpirtin e poezisë. Përveç shkallës emocionale, përmes këtij procesi poetik gjendet filli për të parë labirintet e shpirtit të poezisë, të fshehtat, misteret, magjinë e saj.
Po ndalem tek poezia Oksigjeni i lules, ku metafora antitezë – Olimp pa zota- mund të shërbejë për disa lexime e intepretime të ndryshme që shkojnë mbase edhe përtej rrjedhës zanafillore të saj. E ndërtuar si një ujvarë metaforike nën prarimin e diellit, poezia e ngre në kult himnizimin e dashurisë. Në vargje secili mund të ndjejë rrjedhën e ujrave, mund të shohë reflekset e dritës në mijra vezullime.
Duket se metafora e parë lule pjell vargun e gjatë metaforik, që plotëson portetin e së dashurës, pa oksigjenin e së cilës ekzistenca e jetës nuk do të ishte e mundur. Poezia ka pamjen e një dige natyrore, ku pragu i epërm i rrjedhës nuk duket. Na shfaqet vetëm pjesa shkumëzuese e Niagarës. Përballë madhështisë së bukur të kataraktit të saj, njeriu bie në gjunjë i shtangur nga admirimi. Poezia merr trajtën e një lutje që e pëshpërisin buzët dhe e brohoret shikimi.
Lule –
Oksigjeni im
Olimp pa zota,
Kod i pahapun puthjesh,
Gonxhe magjike shprese,
Çel në zemër të gurit,
Mitër andrre,
Spermë dielli…
Siç edhe ndodh në pritat malore, pas rrëzimit shkumbëzues të ujrave, rrjedha qetësohet duke shmangur erozionin. Por le të ndjekim metaforat emërore që gurgullojnë deri në fund të poezisë.
Po përmend vetëm edhe disa prej tyre: bibla e petaleve, andrrim klorofile, pasagjer qielli, bletë frymzimesh, buka e andrave, burim jete…, që ngrenë përmendoren e dashurisë së njeriut, të lindjes dhe rilindjes së tij. Dashuri e pavdekshme, sfiduese:
Buzët e lules-tamël i frashnit të bardhë
Shkunorzojnë dimnin e egër.
Dimni dhe Olimpi si çerdhe e vjetër sundimtarësh shkojnë paralelisht me njëri- tjetrin. Për më tepër që majat e maleve, krahas rrufeve, tërheqin gjithnjë reshjet e borës, shtresat e së cilës sidomos në majat e larta, ndodh që mblidhen e palohen pa u shkrirë për shumë vite e shekuj. Mali është një metaforë natyrale e dimrit, njëkohësisht edhe një fron perëndish. Lulja e poetit është një Olimp pa zota, pa dimër, pa sundues që mbajnë në duar fatet e njerëzve.
Në një vështrim aktual metafora dalton përpjekjen njerëzore për të pushtuar hapësirat e lirisë. Prania e lules, e gruas së ëndrrave, është brohoritja për vazhdimin jetës. Dashuri adhuruese që ngrihet mbi fronin e perëndive. Triumfi i saj është triumf lirie mbi përditshmërinë e njëtrajtshme ku synohet orëeçast të vritet shpresa.
Në një vështrim diakronik mund të ngrihen edhe disa pyetje të tjera. A mos duken tek poezia shenjat e një kujtimi të largët të Kopshtit të Edenit? A mos është kjo poezi një dëshirë e fshehtë për tu kthyer në një kohë të mjegullt mitike, kur njerëz e perëndi jetonin së bashku, kur marrëveshja, besimi e dashuria e ndërsjellë përbënin rregullin e jetës? A mos duhet dëgjuar përmes këtij vërshimi metaforik thirrja mallpërvëluese për parajsën e humbur? A mos po kërkohet të thuhet se edhe kjo parajsë e humbur është e mundur të kthehet?
Dashuria ka forcë të tillë shndërruese sa heroi i robëruar prej saj ta ndjejë veten si njeriun e parë të kësaj bote, Adamin. Një rikthim fatlum në fillimet e krijimit të gjinisë njerëzore, kur ende nuk kishin lindur veset vdekjeprurëse. Para lakmisë, xhelozisë, para se me lind urrejtja dhe mëkati fillestar.
Magjia e poezisë bashkon fatet, bashkon hapësirat dhe kohërat. Shkrepëtimat e saj mund të ndriçojnë për një çast plasa e çalla, ku asnjëherë nuk ka depërtuar drita. Kundërvënia ndonjëherë shkon edhe më larg nga sa mendohet.
Edhe me tone të zbutura, djeg pezmi blasfemues që kundërshton lindjen e njerëzve prej balte(!) pa tru, e zemër dhe me shpirt roboti. Fryma e poezisë është e aftë t’i kundërvihet çdo autoriteti që kufizon aftësitë dhe liritë njerëzore. Liria është feja e saj.
Dëshira e rikthimit të parajsave të humbura shkon krahas me dëshirën e mos rikthimit të kohërave me demonë, djaj, faraonë e mumje, si një e keqe që mendohet e kapërcyer në kujtesën e njerëzimit. Madje ky rikthim i mbrapshtë që riciklon barbaritë e harruara të dhunës paralajmëron, sipas poetit, shkretime të reja. Vegimet profetike, jo gjithnjë në rozën e trëndafilave, popullojnë lëndën e kësaj poezie me dendësi ngjyrimesh, emocionesh e kuptimesh.
E kaluara përjetohet si ankth i pandërprerë, që i rri te koka të sotmes si shpata e Damokleut. Shpesh arratia për të ndriçuar pamje të largëta deri mitike të së shkuarës maskon drojën për tu ballafaquar me të shkuarën e afërt që ende përjetohet si e sotme. Provokimi nuk duhet të kapërcejë masën. Thikat e kujtimit shkaktojnë dhimbje të padurueshme, teksa rihapin plagët e pambyllura. Zjarrmia e ndjenjës rrezikon të përvëlojë vetë poezinë, e cila duhet ruajtur nga shfrimet militante. Por poezia nuk i ka shpëtuar ngasjes për ta marrë në sy rrezikun duke iu afruar si bishës, kohës së diktaturës kur sundohej me grusht të hekurt. E kam fjalën për poezinë Ingranazh Verbërie, në të cilën nëntitulli (Aludim) përpiqet të zbusë shprehjen e drejtpërdrejtë të saj.
Verbritë e tua na u banë shikime
Rruga pa krye nëpër terr
Dhe këndonim hymne shtazore
Funebër varresh për në ferr…
E keqja e një kohe të largët apo krejt të afërt shndrrohet në të keqe permanente, që trashëgohet e që aktualizohet gjithnjë. Në këtë hulli shkojnë një varg poezish të arrira, që emocionin e përcjellin përmes një shprehje sintetike duke ruajtur gjithnjë frymën e metaforave të përshkallëzuara që herë –herë shfaqin maksimumin e potencës dhe të vlerave të veta. Dëshiroj të veçoj për këto cilësi poezitë Behar me lule të krimbuna, Jetë plastike, Diell me sy dimni, Pa shtyllë kurrizore, Xhungël e re në Olimpin tim, Botë e rrejshme, Brymë, Prendoi hana ndër ograja.
Fyejt e butë të dhimbjes dhe trishtimit poetik këmbehen me tinguj më të mprehtë tunxhi, klithma e të cilëve sikur kërkon me gërvisht apatinë e përgjumjes dhe me shporrë terrin e vetëkënaqësisë boshe. Kujtesa u bie borive të mos harrimit.
Motivi i Odiseut mbetet ndër më të preferuarit e poezisë së sotme që kultivohet larg brigjeve të atdheut. Në dallim me poetët e rilindjes që aspironin lirinë e atdheut të robëruar prej të huajit, poetët e sotëm gjithashtu në dhe të huaj, e shohin vatanin të pushtuar së brendshmi nga ligësitë e vetvetes. Mund të largohesh nga tjetri, po nga vetvetja është e pamundur të ndahesh. Itaka e dikurshme e zaptuar nga mëtonjës bastardë, tash duket se është mposhtur prej tyre. Në kushtet e uzurpimit, kthimi në vendlindje mbetet një ëndërr e largët në kufijtë e së parealizueshmes. Qederi migjenian se mos shekujt po tallen sërish me ne, në poezinë e Ton Zmalit merr një përgjigje të plotë pohuese. Pranvera që pandehëm se erdhi, në të vërtetë ka karakteristikat e dimrit. Astmat e saj të marrin frymën. Lulet e verës nuk i ka shfarosur ngrica, por krimbat gjithë shëmtim e neveri, që janë zezonë e botës. Troja shkatrrohet sërish së brendshmi nga mashtrimi i kuajve të sotëm që ruhet në genin e njerëzve krimba. Mbretërit e Apokalipsit janë mashtruesit, hipokritët, dhunuesit, të klonuarit me maska e të fabrikuarit me proteza. Nuk lëshon zoti rrufe nga qielli. As nuk ngrihen dallgë ujrash për të fshirë nga faqja e dheut skotën mëkatare. Pas vërshimit të qelbit dhe ndytësisë kutërbuese në apokalipsin e Zmalit plasin dallgët e plastikës, që e shoqërojnë jetën prej lindjes deri në varr. Në këtë kataklizmë korbash, këmbë e krena njërzorë bëhen lëmsh, vera bëhet dimër që nuk mbaron kurrë, qielli bëhet baltë e balta shitet për qiell, malet bëhen hone e hupnajat qesin kreshta, mijtë dalin nga skutat e nëntokës e ngjiten në frone qiellore…
Binomet dashuri-urrejtje, jetë-vdekje, djaj-engjëj, etj në hullinë e këtij procedimi që ngrihet mbi kundërvënien, paradoksin dhe antitezat metaforike, vijnë natyrshëm në vargje. Përmes leximeve e rileximeve poezia do të shfaqë aspekte të ndryshme opozicionesh që kurrë nuk paraqiten të rrafshta e të skematizuara. Sepse këtu antitezat, ndonëse pa maskë, vijnë shpesh të fshehura mjeshtërisht pas një përroi metaforash, xhungla e të cilave synon të evitojë kërcitjen, përplasjen e fortë edhe në aspektin semantik. Rikthimi i kohëve, që në kujtesën poetike janë konsideruar si një parajsë e humbur, vërehet edhe në disa poezi të këtij libri ku motivi i dashurisë mbetet mbizotërues. Rikthimi në parajsën bjeshkore shfaqet kthjelltë edhe për të përftuar momente çlodhje e reflektimi. Kur edhe fjala është lodhur. Në pritje të rilindjes, kuptimeve të çngjyrosura të fjalës u merren këmbët nga hutimi i konsumimit. Gjedhet poetike lëngojnë ende brenda parafabrikateve të stërpërdorura në kallëpe nënshtruese.
Krahas stërmundimit për t’i krijuar gjuhës poetike edhe një zgjerim leksikor deri në kufijtë e të pamundshmes (kujto krijimin e fjalës ortekajzberg, që bashkon në një njësi të vetme duhinë lëmshore të borës që vrundullohet prej majave me akullin e nënujshëm të oqeanit) , poeti kërkon të na rikthejë në arën e virgjër të muzës popullore, pastërtia e së cilës mbetet gjithnjë jetëdhënëse edhe për pasurimin e letërsisë së kultivuar. Ajër dhe ujra të kristalte, lule, gjeth e blerime, lara bore e lara këngësh në logje zanash. Adrenalinë sensualiste për me i dhënë oksigjenin e duhur jetës. Një ndjesi e paqtë që ngjall, ndër të tjera, mallin e pashuar të feminisë, në parajsën e së cilës kemi nevojë të kthehemi herë pas here.
Duhet marrë parasysh që hapësira e Astmave të Pranverës dhe e poezisë në përgjithësi, shtrihet këmbngulshëm në krejt krijimtarinë e tij duke përfshirë prozën, kundraromanet tashmë të njohura për magjinë poetike të tyre.
Poezia e Ton Zmalit edhe për shkak të një vule të qartë mëvetësie ka pasur fatin të lexohet, vështrohet dhe të vlerësohet nga shkrimtarë, studiues arti, miq e dashamirë jo të paktë. Duke hyrë në tekstin e tij poetik, vështrimet kanë rrokur aspekte të ndryshme të poezisë, veçori e pamje të saj, arritje dhe procedime me vlerë.
Kështu bie fjala Robert Goro e cilëson Ton Zmalin si një zë të veçantë në letërsinë shqipe të pas 1990-s. Ai e sheh atë si një masiv bjeshkor që ka rënë në mes të Athinës duke veçuar gjuhën, metaforat befasuese dhe mënyrën si operon me vargun e me frazën si një piktor i mirë abstraksionist, që e detyron lexuesin të marrë pjesë në procesin e pikturimit. “Ashtu si kreshta që i nënshtrohet vetëm bardhësisë së paparishikueshme të dëborës, edhe Ton Zmali i nënshtrohet totalisht ndjenjës”, nënvizon ai.
Pirro Loli në poezinë e Ton Zmalit sheh dekoret e të madhërishmes në vargmalet e dhimbjes, me kulla bore, shira e ylberë në ballkone bjeshkësh aq larg nga parajsa e paqenë dhe nga vitrinat e ndritshme të iluzioneve romantike.
Primo Shllaku, duke hyrë thellë në shpirtin dhe mekanizmat e kësaj poezie, merr parasysh kushtet e gjenezës së saj të lidhur ngushtë me madhështinë e maleve. Lënda poetike e njeriut të malit në mënyrë natyrale lidhej me hiperbolën si një mjet i domosdoshëm, pa të cilin “ homo erectus dhe psikja e tij fluturuese do të petzoheshin e do të rrafshoheshin nën peshën e ktij mjedisi.” Ai shqyrton elementet specifike të hiperbolës së Zmalit që, sipas tij, fillon me vegimet e mbaron me fjalën, duke përfshirë jo vetëm leksikun poetik, por edhe indin gramatikor. Në këtë sens shihen edhe sforcimet e gjuhës për t’i zgjeruar valencat e fjalës. “Hiperbola si tonalitet bazë i vargnimit të tij, vëren ai, thrret emna sendesh e nocionesh vertikalisht e horizontalisht vigane, astronomike, planetare, kreshnike e biblike”
Më në fund, duke bashkëzanuar sërish me Primo Shllakun, Astmat e Pranverës në vijim të poezive të mëparshme të Ton Zmalit, duhen parë si një përpjekje e shtuar për ringjalljen e fjalës poetike, si një vazhdim i ngjitjes në malin e vet. Poezitë e këtij libri presin shqyrtime të reja më të thelluara, lexime e rilexime në këtë kohë që ndjen kaq shumë nevojën e librave që vijnë për të zgjeruar hapësirat e mundësive shprehëse, si një zgjerim të lirive njerëzore.
Izet Duraku